Հայ Եկեղեցու Պատարագամատույցը. ծագումը և զարգացումը

Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցին իր դարավոր պատմության ընթացքում, հավատարիմ գտնվելով քրիստոսավանդ գաղափարներին, մյուս ուղղափառ եկեղեցիների պես զարգացրել է նաև իր աստվածպաշտությունը և հոգևոր արարողությունները: Անշուշտ, այս առումով կարելի է առանձնացնել Ս. Պատարագը: Հայ եկեղեցին օգտագործել է Ընդհանրական Եկեղեցու սուրբ հայրերի կողմից գրված պատարագամատույցները, որոնք արդեն Ե դարի երկրորդ կեսից թարգմանվել և մշակվել են մեր Եկեղեցու հայրերի ու վարդապետների կողմից: Այն տեսքով, որ այժմ ներկայանում է մեզ Հայ Եկեղեցու Պատարագամատույցը, տարբեր է, իհարկե, առաջին դարերի Պատարագամատույցից. այն առավել պարզ, ամփոփ և ավետարանական էր:

Հայ Եկեղեցու Պատարագի ծագման ու զարգացման պատմությունն ուսումնասիրելիս կարևորագույն աղբյուրներն այն հնագույն ձեռագրերն են, որոնք պարունակում են Պատարագի տեքստը: Այս առումով հատկապես արժեքավոր են Խոսրով Անձևացու (10-րդ դար), Ներսես Լամբրոնացու (12-րդ դար), Հովհաննես Արճիշեցու և Մովսես Երզնկացու (13-14-րդ դարեր) մեկնությունները, որոնք բացի հեղինակի կողմից արված մեկնություններից՝ բովանդակում են նաև բուն պատարագի տեքստը: Հայկական Պատարագամատույցի ծագմանն ու զարգացմանը վերաբերող հարցերը շատ մեծ խորությամբ ուսումնասիրվել են Հովսեփ վրդ. Գաթրճյանի, Տիրան արք. Ներսոյանի, Փառեն եպս. Մելքոնյանի և բազմաթիվ այլ հայ և այլազգի գիտնականների կողմից: Այս անձերի ուսումնասիրության մեթոդները, սկզբունքներն ու կատարված եզրակացություններն իրար համեմատ ունեն շատ մեծ տարբերություններ, սակայն դրանց բոլորի առկայությունն անչափ կարևոր է Պատարագի ծագման ու զարգացման վերաբերյալ ամբողջական ու համակողմանի պատկերացում կազմելու համար:

Պատարագի և տեքստը, և արարողությունն անցել են զարգացման տևական ուղի: Մասնավորապես առաքելական շրջանում գրավոր պատարագամատույց դեռևս չկար, իսկ աղոթքների մեծ մասն արտասանվում էր հանպատրաստից: Այս մասին 3-րդ դարի հեղինակ Հիպոլիտոսը գրում է. ՙԲոլորովին անհրաժեշտ չէ, որ նա (եպիսկոպոսը) ճիշտ ու ճիշտ այն բառերն արտասանի, որոնք վերևում, Աստծուն ուղղված սույն գոհաբանական աղոթքի մեջ տվեցինք, որպեսզի դրանք անգիր ասել իմանա: Թող յուրաքանչյուր ոք իր կարողության համեմատ աղոթի՚: Հարկավոր է նշել, սակայն, որ աղոթելու այս ազատությանը զուգահեռ աղոթող եպիսկոպոսը չպետք է շեղվեր ճշմարիտ դավանությունից:

Աղոթքի մեջ տեղ գտած ազատությունը հիմք տվեց, որպեսզի տարբեր վայրերի եպիսկոպոսներն իրենց սեփական ուղղափառ մոտեցման հիմքով օգտագործեն միայն իրենց տեսչության տարածքին յուրահատուկ Պատարագի բանավոր տեքստեր: Մինչև 4-րդ դար Պատարագի մատուցման կարգը փոխանցվում էր բերանացի, առավելապես եպիսկոպոսների միջոցով: Այս շրջանում հայտնի էին Պատարագի Երուսաղեմյան, Անտիոքյան և Ալեքսանդրյան տարբերակները: Իսկ հնագույն Պատարագը վերագրվում է Երուսաղեմի առաջին եպիսկոպոս Հակոբոս Տյառնեղբորը: Ըստ ավանդության, երբ առաքյալները հավաքվել էին պաշտամունք կատարելու Հոգեգալստյանը հաջորդող Երեքշաբթի օրը, Հակոբոս առաքյալը նրանց ներկայացրեց իր Պատարագը. «Երբ նրան հարցրին, թե որտեղից է ձեռք բերել, պատասխանեց. ՙՉէ՞ որ Տերը կենդանի է և ես սրա վրա ոչ մի բան չեմ ավելացրել և ոչ էլ պակասեցրել, սա այն է, ինչ որ լսեցի Տիրոջից»:

Հակոբոս Տյառնեղբոր Պատարագի մեծ մասը հավանաբար վերցված է եղել Քրիստոսի աղոթքներից, որոնք մասամբ պահպանվել են նաև ավետարաններում, իսկ դրանց մի մասն էլ առաքյալներն անգիր գիտեին և հաճախ էին գործածում իրենց քարոզների մեջ: Հակոբոս առաքյալի պատարագամատույցն, այսպիսով, կարելի է համարել Ընդհանրական քրիստոնեական Եկեղեցու առաջին Պատարագամատույց, բայց որոշակի վերապահումներով կիրառելով այս բառը, քանզի առաքյալի նշյալ Պատարագամատույցը բանավոր էր:

«Սուրբ Հակոբոսի Պատարագը մեր Եկեղեցու Պատարագի հիմքն ու նախատիպն է: Այս պատարագամատույցից զատ Դ դարի սկզբում, սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը Կեսարիայից վերադառնալիս իր հետ, հավանաբար, մեկ այլ պատարագամատույց բերեց, որը ժամանակին մյուս եկեղեցիներում էր գործածվում»

: Եկեղցու ընդլայնման ու հզորացման հետ մեկտեղ անհրաժեշտություն էր զգացվում Պատարագի տարբերակները միավորելու, որպեսզի Քրիստոսի Ընդհանրական Եկեղեցին, որ տարածված էր տարբեր վայրերում, միակերպ մատուցի սրբազան Պատարագը: Այս խնդիրը որոշոկիորեն լուծվեց 4-րդ դարում, երբ սուրբ Բարսեղ Կեսարացին գրի առավ Պատարագի տեքստն ըստ առաքելական տարբերակի: «Ե դարի կեսից մեզ հասած ապացույցներ կան, որոնք հաստատում են թե ս. Բարսեղի Պատարագամատույցը, այնպես, ինչպես ծանոթ էր Կեսարիայում, ընդհանուր կերպով գործածվում էր նաեւ Հայաստանում»:

Բուն Կեսարիայի Պատարագամատույցը, սակայան, ոչ թե Բարսեղ Կեսարացու հեղինակածն է, այլ Հովհան Ոսկեբերանինը, որի էլ հետագա դարերի ընթացքում ներմուծումներ են կատարվել հայկական Պատարագամատույցի տեքստի մեջ:

Պատմական այս ժամանակահատվածում, սակայն, հայերն առավել մեծ կապվածություն ունեին ասորական քրիստոնեության հետ, որին առնչվում էին բազմաթիվ հայերով բնակեցված Եդեսիա քաղաքում: Այս ժամանակ Եդեսիան տնտեսական ու մշակութային խոշոր կենտրոն էր։ Մեծ հռչակ էր վայելում քրիստոնեական Եկեղեցու մեծագույն ուսուցիչներից Եփրեմ Ասորու հիմնադրած «Պարսկական դպրոցը», որտեղ ուսանելու էին գնում տարբեր վայրերից, այդ թվում և Հայաստանից: Տեսակետ կա, համաձայն որի 4-րդ դարում Հայ Եկեղեցին գլխավորապես օգտագործել է աորական Պատարագամատույցը, ինչպես նաև՝ նրանց հետևությամբ անթթխմոր հացը:

Չունենալով սեփական լեզվով գրելու հնարավորություն՝ բնական էր այն հանգամանքը, որ հայ Եկեղեցու հայրերը, գլխավորությամբ Ս. Գրիգոր Լուսավորչի, չէին կազմում Պատարագի հայկական տարբերակ, այլ օգտվում էին ասորական կամ հունական տարբերակներից:

Այնուամենայնիվ, հնագույն պատարագի ձևը աստիճանաբար հիմք դարձավ չորս ծնող ծեսերի համար, որոնցից առաջացան մյուս բոլորը: Դրանք էին՝ Անտիոքի, Ալեքսանդրիայի, Հռոմի և Գաղղիայի ծեսերը, որոնք համեմատաբար տիրապետում են էական ինքնութրույն գծերի: Այս չորսից մեզ մասնավորապես հետաքրքրում են առաջին երեքը, քանի որ դրանք ինչ-որ չափով ազդեցություն են ունեցել հայկական պատարագամատույցի կազմավորման ու զարգացման վրա:

Եկեղեցու պատմությունից հայտնի է, որ Երուսաղեմը մինչև 451թ. Քաղկեդոնի ժողով ենթարկվել է Անտիոքի պատրիարքությանը, ուստի կարելի է կարծել, որ նրանք նաև պետք է ունենային միևնույն պատարագը: Քանի որ Երուսաղեմում կիրառվում էր Հակոբոս Տյառնեղբոր պատարագը, որի մասին խոսել ենք ավելի վեր, ուստի ենթադրելի է, որ Անտիոքում նույնպես կիրառելի էր հենց այս պատարագը: «Հարուստ տեղեկութիւններ կան այն մասին, որ Ս. Յակոբի պատարագը գոյութիւն է ունեցել Ե դարի սկզբում եւ որ այն շատ շուտով սկսել է օգտագործուել ողջ Ասորիքում, Պաղեստինում եւ Փոքր Ասիայում: Պատարագը պահպանուել է յունարէն, ասորերէն և հայերէն լեզուներով»: Վերջին փաստը խոսում է այն մասին, որ պատարագի այս տարբերակն աներկբա կիրառություն է ունեցել հայոց Եկեղեցում:

Ալեքսանդրիա քաղաքը եղել է Եգիպտոսի ամենաազդեցիկ կրոնական կենտրոնը, հենց որտեղ էլ որ ձևավորվել է եգիպտական քրիստոնեական ծեսը: Այստեղ ձևավորված Պատարագն առավել հաճախ կոչվում է Ս. Մարկոսի պատարագ, որը բովանդակող հնագույն ձեռագիրը 12-րդ դարից է, սակայն դրա համեմատությունը ավելի վաղ ժամանակներից պահպանված հատվածային ծեսերի հետ, կարելի է պնդել, որ այն առնվազ 5-րդ դարի ծագում ունի: Ալեքսանդրիայի հունարեն պատարագը ամենայն հավանականությամբ ամբողջացվել է ս. Կյուրեղ Ալեքսանդրացու կողմից 5-րդ դարի սկզբում, ինչի պատճառով էլ Ալեքսանդրյան պատարագը Ս. Մարկոսից բացի կրում է նաև Ս. Կյուրեղի հեղինակությունը:

Հռոմեական Պատարագի ժամանակը, ծագումը և վաղ շրջանի պատմությունը չափազանց մշուշոտ են: Հայտնի է, որ Հռոմի առաջին քրիստոնյաները հիմնականում հունախոս էին, ուստի կարելի է վստահորեն պնդել, որ նրանք կիրառում էին հունարեն պատարագամատույց, Արևելյան ծագմամբ, հետևաբար՝ Անտիոքի Պատարագը: Կան սակայն գիտնականներ, որոնք կարծում են, թե կիրառվել է Ալեքսանդրյան Պատարագը:

Հայ Առաքելական Եկեղեցու Պատարագամատույցի ներկայիս տարբերակի հիմքը Աթանասյան կոչվող Պատարագն է: Թեև պիտի նշենք, որ ըստ Հովսեփ Գաթրճյանի, Աթանասյան պատարագամատույցի հեղինակը ամենևին էլ Աթանաս Ալեքսանդրացին չէ: Ուսումնասիրող հայրը նկատում է, որ հայտնի մի քանի պատարագներ, որոնք մեզ են հասել Սբ. Գրիգոր Լուսավորչի, Սբ. Սահակ Պարթևի, Սբ. Աթանաս Ալեքսանդրացու և Սբ. Կյուրեղ Ալեքանդրացու անուններով, իրականում մեկ հեղինակի գործ են, որ է` Սբ. Գրիգոր Նազիազանցին: Իսկ Peter Cowe-ն` իր աշխատություններից մեկում նշում է, որ Ե դարի վերջին հունարենից 4 հիմնական անաֆորաներ (անաֆորա-վերաբերում, արդի պատարագամատույցում համապատասխանում է «գոհություն» ենթաբաժնին) են թարգմանվել հայերեն և բոլորն էլ ունեն կապադովկյանի հետ տարբեր աստիճանի նմանություններ: Սրանցից երրորդը, որ հայտնի է Սբ. Բարսեղի անունով, ըստ հեղինակի, շատ մոտ է Սբ. Գրիգոր Աստվածաբանի (Նազիազանցի) պատարագին և ունի մի քանի ապշեցուցիչ զուգահեռներ՝ ավելի ուշ շրջանում հայտնաբերված գրվածքների հետ: Սա հենց վերջին թարգմանությունն է, որը վերագրվում է Սբ. Աթանասին և աստիճանաբար դուրս է մղել Սբ. Գրիգորի պատարագը` վերջիվերջո դառնալով միակ պատարագը հայկական ծիսակարգում:

Իսկ Feulner-ը գրում է, որ այս Աթանասյան պատարագամատույցը ամենաուշը Ժ դարի վերջից է, որ մյուս պատարագամատույցների համեմատությամբ գործածվել է և, ի վերջո, դարձել հայկական պատարագ: Ըստ նրա՝ ծիսական գրքերում այն որպես կանոն որևէ մեկի անունը չի կրում, այնուամենայնիվ, ձեռագրական ժառանգության մեջ ԺԳ դարից սկսած վերագրվում է Սբ. Աթանասին:

Այսպիսով, կարելի է կարծել, որ արդեն Ժ դարում Հայաստանում ընդհանրական կիրառություն է ունեցել Սբ. Աթանաս Ալեքսանդրացու անունով հայտնի պատարագամատույցը, քանի որ նույն դարի Խոսրով Անձևացի եպիսկոպոսի կողմից մեկնված Պատարագամատույցը ընդհանուր գծերով նույն Աթանասյան կոչվող Պատարագամատույցն է:

Տարբեր դարերում գրված Պատարագի մեկնությունները մեզ համար շատ կարևոր աղբյուրներ են Պատարագամատույցի տեքստի քննության, դարերի ընթացքում դրա կրած փոփոխությունների, ինչպես նաև զարգացման ուղին հասկանալու համար: Այս սկզբունքով շարժվելու դեպքում՝ հաջորդիվ դիտարկենք 12-րդ դարի հայտնի հեղինակ Ներսես Լամբրոնացու «Պատարագի մեկնություն» կոթողային աշխատության տեքստը: Այն հիմնականում նույնական է Աթանասյան Պատարագամատույցի հետ, սակայն Լամբրոնացին իր կողմից կատարել է որոշակի հավելումներ, մասնավորապես պատարագիչ հոգևորականների ծիսական զգեստների մասով: Լամբրոնացին, նաև, անհանդուրժողական դիրքորոշում է ունեցել որոշ տգետ քահանաների կողմից կատարված անհարկի փոփոխությունների հանդեպ, և իր աշխատության մեջ լուրջ քննադատության է ենթարկում Պատարագի մեջ խեղաթյուրումներ ներմուծած անձանց:

Հետաքրքրական է, որ Լամբրոնացին ծանոթ չի եղել Անձևացու գրած մեկնությանը: Ըստ Լամբրոնացու՝ ««մեր Պատարագամատոյցը թարգմանուած է յունականերէն», նաև՝ «Բարսեղի՞ն է պատարագը՝ թէ Աթանասին. նախ զՈսկեբերանին, ասեն, մինչեւ վերաբերումն ընծայիցն. եւ ապա՝ զնոցայն… եւ խորհրդածություն առ մեզ աւանդեալ ի Սրբոցն՝ Յովհաննու Ոսկեբերանի Սահմանադրութեանց…»:- Վերջապէս, կերեւի թէ Լամբրոնացին ինքը դասաւորած եւ կազմած ըլլայ իր պատարագամատոյցը վերոյիշեալ յունական երեք պատարագամատոյցներէն օգտուելով (առաւելապէս՝ ոսկեմերանեանէն), եւ ճոխացուցած է այսպէս՝ հայկական պատարագամատոյցը»:

Ստացվում է, որ հայկական Պատարագամատույցը, որը բազմաթիվ փոփոխություններ է կրել Ներսես Լամբրոնացույց այս կողմ ընկած ժամանակահատվածում, հիմնված է վերոնշյալ երեք պատարագամատույցների վրա, և մի տեսակ այդ երեքի միաձուլումն է՝ ձևավորված ոսկեբառ գրաբարի ոճով ու բառապաշարով: Ներկայումս Հայ Առաքելական Եկեղեցում գործածվում է 1880թ. Վաղարշապատում հրատարակված Խորհրդատետրը:

 Հայ Եկեղեցու Պատարագամատույցի ծագմանն ու զարգացմանը վերաբերող համառոտ այս ուսումնասիրության ու դրանում արված վերլուծության, ինչպես նաև օգտագործված սկզբնաղբյուրների ու գրականության տրամադրած փաստերի հիման վրա կարող ենք նշել, որ

• Հայկական Պատարագի առաջին գրավոր տեքստը եղել է Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կողմից Կեսարիայից իր հետ բերված հունարեն Պատարագամատույցը:

• Հայոց Եկեղեցում Պատարագամատույցի ձևավորման վրա ազդեցություն են ունեցել Անտիոքի, Ալեքսանդրիայի և Հռոմի, ինչպես նաև՝ Բարսեղի, Ոսկեբերանի, Աթանասի և մի քանի այլ հեղինակների վերագրվող Պատարագամատույցները:

• 5-րդ դարում, երբ հայկական գրերի գյուտով ազգային գրականության հիմքը դրվեց, Ս. Սահակ Պարթևն ու Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը, Գյուտ և Հովհան Մանդակունի կաթողիկոսները ավելի կանոնավորեցին և կարգավորեցին Լուսավորչյան Պատարագամատույցը՝ դրան հաղորդելով հայկական ձև ու նկարագիր:

• Արդեն 10-րդ դարի մեկնիչ Խոսրով Անձևացու Պատարագամատույցը, ինչպես երևում է բովանդակությունից, գրեթե ամբողջությամբ հայացած մի տարբերակ է Բարսեղյան Պատարագի, և չունի նախապատրաստական ու Երախայից պատարագի մասերը:

• 12-րդ դարում Ներսես Լամբրոնացու կողմից ամբողջացվում է հայկական Պատարագամատույցը՝ լրացվելով Ոսկեբերանի Պատարագի առանձին հատվածների ներմուծումով:

Նյութը պատրաստելիս օգտագործվել են հետևյալ աղբյուրները

1. Սրբոյն Ներսեսի Լամբրոնացւոյ Տարսոնի եպիսկոպոսի խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ եւ մեկնութիւն խորհրդոյ Պատարագին, Վենետիկ, 1847

2. Խոսրով Անձեւացի, Մեկնութիւն աղօթից պատարագին, աշխատ.՝ Գէորգ վրդ. Հիւրմիւզ, Վենետիկ, 1869

3. Խորհրդատետր Սրբոյ Պատարագի ըստ ծիսի Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ Հայաստանեայց, երրորդ տպագրութիւն, Վաղարշապատ, 1880:

4. Հ. Յովսեփ վ. Գաթրճեան, Սրբազան Պատարագամատոյցք Հայոց, Վիեննա, 1897

5. Տիրան արք Ներսոյեան, Պատարագամատոյց Հայ Առաքելական Ուղղափառ Եկեղեցւոյ, Լոնտոն, 1984

6. Վաչե Ծ. Վրդ. Իգնատիոսյան, Մեր Ս. Պատարագը, թվ., հրատ. վայր՝ անհայտ

7. Գանձասար հանդես, Ա, Երևան, 1992

8. Փառեն եպս. Մելքոնեան, Յօդուածներ եւ ուսումնասիրություններ, խմբ.՝ Գրիգոր Ծ. Վրդ. Չիթճեան, Անթիլիաս, 2006

9. Peter Cowe, Commentary on the Divine Liturgy by Xosrov Anjewaci, New-York, 1991:

10. Hans-Jurgen Feulner, Die Armenishe Atanasius-Anaphora: Kntishe dton, Uberzetzung und liturgiever gleislender kommentar, Anaphorae Orientales I, Anaphorae Armeniace 1, Rome, 2001: