— Բարի իրիկուն քեզ, Մեծ Մարե, նանի, — ասում եմ։ Լարվում են աչքերը, կուչ-կուչ են գալիս դեմքի նախշերը, ու կամաց բացվում է կնոջ բերանը.
— Աստծո անհատնում բարին քեզ, քեզ մատաղ։ Էդ ո՞նց ա ճնանչեցի ոչ։ Ումնանցի՞ ես։
— Ճնանչիլ չես: Առաջին անգամ եմ գալիս։
— Հա՜ ա։ Բարով ես գալիս։ Միտքդ բարի լինի։ Եկողներս քչացել են։ Թռան, գնացին, — հոգոց է հանում, մութաքեն ուղղում կռնակին ու ձեռքերը պարզում: — Նեղանաս ոչ, քեզ մատաղ, ընկել եմ, ոտս ցավ ա ընկել, կարում չեմ վեր կենամ, նեղանաս ոչ։
— Բան չկա, նանի։ Բայց կարա՞ս զրից անես։
— Խի չեմ կարա։ Մեկը չկա՝ հետը խոսեմ, օպկաչոր եմ ըլում։ Մեխակս ա, նա էլ մենձացել ա, մտքի հետ ընկել, ալարում ա, թե խոսա։ Խի՞ չեք գալիս։ Նանը լավ օրեր շատ ա տեսել։ Նեղ օրի էլ եմ սովոր, լեն օրի էլ։ Ճանճի փեթակի նման եմ եղել։ Ձագ եմ տվել գնացել, գնացել են, համարյա մենակ եմ մնացել։ Մեխակս ա մնացել, վախում եմ նա էլ գնա, որ ինձ պահող չլինի։ Վախում եմ մենձությունից, տարիքից, էս աշխարհից բան չեմ հասկանում:
Մեծ Մարեն 127 տարեկան է: Մոտը մնացել է վերջին տղան՝ 85 տարեկան Մեխակը, մեկ էլ հարսը:
— Այ ախչի, հարսը, էս ղարիբ տղի համար հաց սարքի:
Հարսը մլոլ տվեց, եկավ ականջիս փսփսաց.
— Էս պառավը զրիցի տուտը որ բռնեց, էլ բաց չի թողնի։ Ինչ որ ուզում ես, ասա, թող էն պատմի, թե չէ, որ իրան մնաց, օրերով կխոսի։
— Ախչի, հաց սարքի։
Ամաչում եմ, նեղվում է տեղս։ Ասում եմ, նանի, պետք չի, արի զրից անենք։ Հարսը գլուխն է քորում, դես ու դեն անում ու գնում քրոջ տուն։
— Մեխակ ջան, հաց ու թթու բեր, թող ուտի, ճամփորդ ա։
— Իմ գործը չի, — ասում է տղան, — էշը կորել ա։ — Ու չալկին անելով գնում է էշին։ Կիսախավար սենյակում մնում եմ Մեծ Մարեի հետ: Հոգոց է հանում, սրտաճաք է լինում, պռոշները կծում, որ այսպես է, որ այս օրին է հասել։ Էսքան ապրել կլինի՞, հը՞…
Գործող վանք է եղել այս կնոջ տունը, հազար ոտ է շեմից ներս անցել, հազար ձեռք հաց է կտրել, հազար բարի օրհնանք է տաք անձրևի նման թափվել Մեծ Մարեի ուսերին… Ու հիմա լռել է զանգը, քաշող չկա։ Ժամատան նման միշտ լիքն է եղել այս կնոջ տունը, աղոթքի պես մոմեր են հալվել ու հալվել է լիքը օրերի կյանքը։ Ժամատան նման փակվել է ու մեկ-մեկ ծեր պահակն է բացում ժանգոտ կողպեքը։ Ասում-բացատրում , որ կառուցվել է, որ էսպես-էսպես պատմություն։ Իսկ ես մտքիս մեջ կետեր եմ շարում և ուզում եմ լրացնել։ Ուզում եմ ասել, որ այս կինը ԱՐԺԵՔ Է:
1. Ապրել է 127 տարի… Հենց սրա համար պարտավոր ենք սիրել։
2. Զարմանալի հիշողություն ունի. շատ հեքիաթներ, երգեր, զրույցներ, դեպքեր միայն ինքը գիտի (բանահավաքները պետք է նրանից չհեռանան)։
3. Թոռի թոռանն է տեսել։ Հարյուրից ավելի թոռ ու ծոռ ունի։
Կետերը շատ են իմ մտքի մեջ։ Ամենից այրողն այն կետն է, որ շատ է ապրել։ Նա չի ուզեցել, որ շատ ապրի։ Եթե նա ուզենար շատ ապրել, ապա գրողի ասածի պես, քար կծնվեր։
(Հենը հրաման ստացա… գործուղել Ձաղիձոր՝ Հայաստանի ամենատարեց կնոջ՝ Սիրամարգ Մելքոնյանի մասին ակնարկ գրելու…: Սկսեցի գրել գնացքի մեջ, Լոռու ձորում, դեռ չհասած՝ սկսեցի գրել, դեռ չտեսած։ Եվ լավ էր ստացվում։ Բայց պատրանք էր դա, որ ցնդեց։ Ձաղիձորում էլ մի երկուսի հարցրի, թե մեծ կնոջ տունը որտեղ է, նախ զարմանում էին. «Մելքոնանց պառավի՞… Նրա տունը շինվի, դեռ ապրում ա՞»։ Ու շատ լուրջ հարց էին տալիս, թե դու ով ես, որտեղի՞ց ես եկել, ի՞նչ գիտես նրա մասին)։
Սովորություն է. առաջին անգամ հենց մի տուն եմ մտնում, հայացքս պատերին նկար է որոնում, որ անպայման պատերազմում զոհվածի պիտի լինի։ Սովորություն է. առաջին անգամ հենց մի տուն եմ մտնում, հայացքով քունջ ու պուճախ եմ անում։ Ասես փոքր ժամանակ մի բան եմ կորցրել ու հիմա, հիմա պետք է գտնեմ։ Պատերին ձունձ ու խալի չկա, համարյա բան չկա պուճախներում։ Կուզենայի լիքը լիներ այս տունը, բթկոխված լիներ, մեր բոլոր շեների նման, մեր բոլոր տների նման բացսեղան լիներ, կարգին ապրուստ լիներ ու լիքը ղժվլտոց։
— Բլթբլթում էր։
— Ի՞նչը։
— Ապրուստը։
— Բա ի՞նչ էլավ։
— Ինչ էլա՜վ։ Բռնող չկար, գնաց։
Նստում եմ Մեծ Մարեի մոտ։ Վերցնում եմ ձեռքը, համբուրում, խաչքար է մաշված, հոգնած խաչքար։
— Էս ձեռքերով Մելիք պապի հետ հավասար աշխատել եմ։
— Մելիք պապը ո՞վ ա։
— Նշանածս ա։ Հարիր ու յոթ տարի ապրեց ու վերջին կռվի վերջին տարումը բաժանվեց։
— Ուրիշ ի՞նչ կռիվ ա միտդ։
— Յաղու լեգզու կռիվն ա միտս։ Մի քանի արնախում թուրքի կռիվն ա միտս։ Օսմանլվի կռիվն ա միտս, հայի կռիվն ա միտս, վրացու կռիվն ա միտս։ Կառ ընկնի կռվի ջանը, տասնութ թվի կռիվը տղիս կերավ։
Տխրում է նանը։ Իսկ ես կարծում էի, թե մեծ մարդկանց տխրությունն ու ուրախությունը չի ջոկվում։ Ուրախության համար էլ են ծլթացնում, տխրության համար էլ։ Ուզում եմ տխրությունից հեռացնելու հարց տալ, իսկ նա՛, իսկ նա՜…
Մի բուն ունեմ՝ Ձաղիձորի քարին ա,
Սիրտս ճղեք, արին ա,
Ութանասուն տարի ա,
Ես մի ծամ միս չունեմ,
Չիմ բմբուլ ու արին ա,
Գերի, եսիր բալենու դարդին ա:
Լալվարն ամպել ա, պարզում չի,
Գիրն ու ղալամը սազում չի,
Նրանց նանի պխտոր սիրտը պարզում չի,
Նանի ղրկած խաբարը
Գերի, եսիր բալենուն հասնում չի:
Էս իրիկուն շաբաթ էր,
Դարղեր ունեմ՝ հեքիաթ էր…
Քաղած ունեմ՝ դաստով նուռն ա.
Ես չեմ տանի էդ ծաղկոտ նուռը.
Դարդերս կառնեմ՝ կընկնեմ սև ջուրը:
Ես մի գնացկան, վիրավոր ղուշ եմ.
Ետ դառնալու ճար չունեմ,
Ետ տանելու պաշար չունեմ:
Երեխեք ջան, մնաք բարով,
Ետ ղրկելու նամակ չունեմ:
Երգեց։ Քաղցր էր այդ ձայնը, տխուր էր այդ ձայնը, հին էր այդ ձայնը։ Հոգնած-հոգնած էր ու մամուռ կար կպած այդ ձայնի վրա։
— Տղիս սպանելու լուրը որ եկավ, էս խաղը կապեցի, — ասում է նանը, ու կարծես նորվա երգողը ինքը չէր, ուրիշն էր երգում իր միջից, իր ձայնը չէր։
— Մարե, նորից ասա՝ գրեմ։
— Երգելով ասե՞մ, թե էնենց։
Թելադրեց տողետող, ամեն տողի վերջում՝ պրծա՞ր, կամաց գրի, որ չշշկլվես, չխառնես իրար։ Հետո թե՝
— Ասիլն ամոթ չլինի, պաշտոնիդ անունը ո՞նց ա։
— Թերթերում գրում եմ։
— Հա՞, ապրես: Դե, բաներ ասեմ, գրի: Մտքիս մեջ շատ բաներ կան, աղունի պես աղվում են:
Մարե, Մեծ Մարե։ Դարը ինչ ասես, որ չի տվել։ Ինչ ասես, որ չես վերցրել քո ուսերին, ու ինչ ասես, որ չես փաթաթել քո ոտքերին։ Մարե, Մեծ Մարե… Քեզ համար աշխարհը քո մայրն է, որ գնացել է, ու դու որբ ես մնացել, քեզ համար աշխարհը փոքրացել-նեղացել, չորս պատ է դառել ու քո լուսամուտի տակով անցնող ոտնաձայները, խոսքերը ու տղիդ նեղացած ձայնը՝ թո՛շ, թո՛շ, ո՞ւր ես գնում, ես քու էշ ասողի… Մարե, Մեծ Մարե, բա դու այդպե՞ս էիր պայման կապել քո փայ աստծու հետ։ Բա դու էն կի՞նը չէիր, որ ձորի բաղերումը երգում էիր, իսկ վերի գեղերը ականջ էին պահում՝
Սիրամարգը երգում է, սո՜ւս՜ս…
— Որդիանցի՞ ես, ումնանցի՞ ես:
Քեզ համար վերին գեղեր կան, մի հեռո՜ւ, հեռու աստծու մոտ գտնվող Թիֆլիս քաղաք կա, որ հարս ժամանակ գնացել ես քո նշանած Մելիքի հետ, մոթալ պանիր եք ծախել. Երևանը լսել ես, համա չես տեսել։ Մանեսը մոտ է, ծխի հոտը գալիս է։ Ասում ես, որ թոռներիցդ Կիրովականում, Երևանում կան, ուրիշ աշխարհի անուն չգիտես դու, բայց գիտես հարյուր-հարյուր, էլի հարյուր անուններ, թե սա ում ջնսից է սերում, ում տղան է, պապն ինչ գործի է և այլն, և այլն: Դա քո աշխարհն է։
— Վերի գեղերիցը։ Թոմոանցի եմ։
— Հա՜ա։ Պապերդ Սանահնա, Հաղպատա գնացած կըլնեն, հարիր ու քանի տարի առաջ։
— Ըհը։
— Հիմի ո՞րդի ես ըլում։
— Ըրեվան։
— Լավ ա՝ լիզուդ փոխել չես։
Ծիծաղում եմ:
— Թիֆլիս գնացած կա՞ս:
— Հա։
— Օհանեսը Թիֆլիսում մարդ դառավ։ Կյանքի ավելը ընդեղ ապրեց, լիզուն հեչ փոխեց ոչ։
— Օհանեսն ո՞վ ա, նանի։
— Թումանովն էլի, Հովհաննես Թումանյանը։ Բա նրա գրերը կարդացել չե՞ս։
— Չէ։
— Այ, սուտ ասիր։ Վայ թե ուզում ես նրա մասին էլ խոսեմ: Առանց էդ էլ կխոսեմ։ Օհանեսն էլ որ գալիս էր, սաղ օրը հին մարդկանց անգաջը մտած լսում էր նրանց, խոսեցնում։ Եդնա իմանում էինք, որ արդեն գիր ա շինել։ Բա՛… Օհանեսի անունը որ տալիս են, քթերիցս ծուխը գցում ա: Մարդ էր, վրիցր մարդաֆոտ էր գալիս: Մենձի հետ մենձ էր, պուճուրի հետ պուճուր էր։
— Թումանյանի գրածներից հեչ ինչ գիտես, նանի։
— Ես Դսեղա աղջիկ եմ։ Էնենց էլած բաներն էլ գիտեմ, գիր շինածներն էլ գիտեմ։ Անուշն ու Մոսին մեր ազգից են էլել։
Ինչ գրել ա, ճիշտ ա գրել։ Համա Սաքոն սուտ ա, իրանից ա հնարել։ Մարոն էլ ա ճիշտ։ Պապերի օխնանքն էլ ա ճիշտ։
Քաջերի մասին որ գրել ա, Հովակիմը, Վերան, շատերը կային, չիմնընուն էլ ճնանչում էի, գնացին, բայց Թումանյանը գիր գրեց, մնացին… Է՜… Հեքիաթները, պատմությունները սաղ ճիշտ են։ Գիլանու մասինն էլ ա ճիշտ, Համբոն էլ ա ճիշտ, հազարան բլբուլն էլ ա ճիշտ։ Ինչ կա, ճիշտ ա, համա Սաքոն ճիշտ չի։ Էս տարսեն իսան եմ, ոչ իմ աչքով եմ տեսել, ոչ էլ իմ ականջով եմ լսել, որ չոբան Սաքոն խելագարված լինի, Թիֆլիսում իրանից ա հնարել։— Խոսում է Թումանյանի նոր քննադատը ու հանկարծ, — չասես թե վեհլն եմ անում, Օհանեսն էլ ա իմ տղեն, դու էլ…
— Ուրեմն Թումանյանին տեսե՞լ ես։
— Բա դա ասելու խո՞սք էր։ Օխտը պորտով գիտեմ։ Շուտ կարգվեց։ Նշանածը շուլավերցի մի լավ աղջիկ էր, Օլինկան։
Տասը երեխա բերեց Օլինկան, և, մեկ-մեկ շուլուխով ասում էր՝ թե իր ամենամենձ երեխան Օհանեսն է… Թիֆլիսիցն էին գալիս, ես էի նրանց չամադանը բաց անում, ամեն ինչ տեղը-տեղին դնում։ Սարիցն էին գալիս, ես էի նրանց խուրջնի բերանը բաց անում. կարագն իր տեղն էի դնում, մածունը՝ իր, խավիծը՝ իր, է՜… Քանի անգամ Օլինկեն ինձ լեհին ա տվել, գլխի աղլուխ ա տվել, ասել՝ Օհանեսի նվերն ա, բարով մաշես, նանի ջան։ Երեսուն տարով Օհանեսից մենձ էի, համա ինքը ինձ քույրիկ էր ասում, ես՝ ախպեր։
— Նանի, էն մենձ ընկուզենին ճի՞շտ ա, որի շվաքում մեր պապերը քեֆ են արել, ուրախացել։
— Կակալքու հետ ե՞ս, կակալքի՞ն։
— Հա:
— Ո՞նց չի ճիշտ։ Լավ քեֆի տեղ էր։ Հիմի չորացել ա։ Ինձ նման ա դառել։ Ճղներ ուներ, բայց չորացան։ Իսկ ես չորացել եմ, բայց ճղներս կանաչ են: Թող ապեն, արևաշխարհին ըլեն, թող տիրություն չանեն, թող իրենք էլ կոճղ դառնան, արմատակալեն ու նոր հասկանան, թե նանը ո՞վ էր:
Լավ է ապրել այս կինը աշխարհում: Աշխատել է, կռվել է, համառել է:
Լավ է ապրել: Լիքըծոց աղջիկ էր: Մատանին, Մելիքի տված մատանին ցավեցնում էր մատը: Արևը պակասեց աշխարհում, մատների արյունը պակասեց: Բարակեց մատնեմատը, ընկնում-կորչում էր, մատանին թելով կապած էր պահում: Հալվեց, մաշվեց աշխարհում շատ բան ու դրա հետ և մատանին։ Մի քանի տարի էլ բութ մատին դրեց։ Ե՞րբ էր, կոտրվեց, ու հիմա, ամեն անգամ, մատներին նայելիս, նշանված օրերն է հիշում…
— Էս ձորերը լիքը ծաղկունք էր, պռեպունջ ծաղիկ էր, ոնց որ աստվածը մեջը վեր եկած լիներ։ Հարյուրներով ճանճ էինք պահում։ Լավ ճանճի տեղ էր։ Բան ու գործներս Մելիք պապի հետ ճանճ պահելն էր, մեղր քամելն էր։ Գալիս փթերով տանում էին։
Եվ առաջին անգամ հետախույզները նրան ու Մելիք պապին են հանդիպել այս ձորում։ Երկրաբանները որոնել են, քանդել, ծակել: Սիրամարգ նանը չի հասկացել, թե ինչ են անում, բայց ուրախացել է նրացով ու միշտ հացավորել է նրանց։ Սիրամարգ նանը չի հասկացել, թե ինչ են անում նրանք, բայց նրանց շորերն է լվացել, մերություն արել նրանց։ Հետո շատացել են նրանք։ Նրանց գործիքներին պահակ է դարձել։ Հետո հիմնարկ է ստեղծվել, ու այդ հիմնարկի համար ինքն էլ է սկսել ճամփա շինել «էս ջանովս, ու հիմա ընչի՞ տեր եմ»։ Արամ կար նրանց մեջ, Արփիար կար, նրանց ջոջը՝ Բաբկեն Վարդապետյանը, էստեղից գնաց Մոսկվա, էնտեղից նամակ-ներ գրեց, նոր տարիներ շնորհավորեց, ու ամեն նամակի վերջում՝ նանի ջան, քեզ նման մայր չեմ տեսել, գրեց։ Գործարանն էլ, որ կառուցեցին, լավ էին նայում։ Գիտեին, պետքական կին է, նայում էին։ Հիմա չէ, աչքից հեռու են թողել այս կնոջը… Ինը երեխա իր մերն է բերել, ինքն է մնացել, ինը երեխա ինքն է բերել, Մեխակն է մնացել.
— Էշը տուն արի։ — Ճերմակմորուս տղան ներս մտավ ու ծլուլը կաթեց: — Էսքան չախ ի՞նչ եք խոսում:
Դուրս եկավ, մի խտիտ փետ բերեց ու — փո՛ւհ հա փո՜ւհ — սկսեց վառարանը վառել։ Աչքերս ծխից մղկտում են։ Բայց էլի նայում էի, թե ինչպես է նա փչում և ինչպես է ծուխը դեղնացնում նրա մորուքը։ Կառ գցեց վառարանը, մեջքը ուղղեց, տնքաց։
— Էդ տունը քանդվածը հենց մարդու երես ա տենում, թե չէ, պոչն առնում ա ու՝ դուզ քվոր տուն: Վա՜յ քո տունը քանդվի ոչ հա՛:
— Մեխակ ջան, քեզ մատաղ, խանգարիլ մի: Չրանալ մի:
Սուս ու փուս,պատժից խուսափող պիոների նման գնաց-նստեց թախտի ծերին, տմբացրեց գլուխ-աշխարհը ու ասաց՝ փուչ ես:
— Լորիս Մելիքովի մասին երգ կա, գիտե՞ս:
— Գիտեմ ոչ, նանի:
Ես Մելիքն եմ լոռեցի,
Մուխթար փաշին զոռեցի…
Տա-նայ, նա-նայ, նա-նա-նայ…
Արազի անուշ խոտը,
Մելիքի անուշ հոտը…
Լորիս Մելիքովից է պատմում, Վանիչկուց, Ռոստոմից ու հազար տեղերից: Մեծ Մարեի մտքերը ամպեր են ասես, որը քամին քշում-բերում է, հենց այդ մասին էլ պատմում է։
Մարե, Մեծ Մարե, քո մեջ լիքը երգ է, դու երգ ես, Մարե, դու պատմություն ես։
— Հեքիաթների հետ ո՞նց էս։ Ձմեռները շահ-Իսմայիլի հեքիաթներից եմ պատմում, որ շուտ լիսանա։ Պատմե՞մ մեկը։
— Էս մարդը գնալու ա։ Քո մասին պատմի, թե ի՞նչ պահանջմունքի ունես, ի՞նչ ես ուզում, շահ-Իսմայիլից օգուտ չկա:
— Մի խանգարի,Մեխակ ջան, դուռը բաց արա, թող ծուխը դուրս գա:
Խոսքի վարպետ է այս Մարեն: Էնքան լավ է պատմում, չտեսնված: Զարմանք է գալիս-իջնում վրադ: Ամենալավ հայերենով, միտքը մտքին տանելով է պատմում: Առանց ավելորդ բառի: Այս կնոջը պետք է լսել, որ երբեք էլ շատ չի լինի ասելը, թե մի դերասանով թատրոն է: Պատմում է, ես վատ եմ զգում. մեծ կին է, կհոգնի։ Ու միջանկյալ հարց եմ տալիս, որ շեղվի, մոռանա հեքիաթը: Պատասխանում է ու էլի անցնում հեքիաթին: Չգիտեմ բաց թողում արեց, թե չէ, բայց դիտավորյալ երեք անգամ խանգարեցի, պատասխանեց հարցերիս և կիսատ թողած տեղերից էլ շարունակեց: Չասաց էլ՝ հարցերը վերջում, մի խանգարի, չասաց էլ, թե մտքիս թելը մի կտրի… Պրծավ շահ-Իսմայիլը ու թե՝
— Վայ թե հոգնեցի։ Երգեմ:
Մենձ արտը հաց եմ տարե,
Երեսս բաց եմ արել,
Յարիս տեսել, ետ դառել.
Խնձոր տվել, չեմ առել,
Ինձ մախաննաթ յար դառել…
Երգում է, ո՜նց է երգում։ Ասում է, որ ձենը բարակել է… Երգում է, մոռանում եմ աշխարհը, թուղթ ու գրիչն եմ մոռանում ու շատ երգերիգ հիմա հոգուս մեջ տողեր են մնացել։
Բախչիս դուռը բաց ա,
Տղա ջան, ոտներդ շաղ ու թաց ա,
Քո նանի աչքերը լիքր լաց ա…
Ախչի, ծոցիդ պառկեմ գիշերը,
Պաքնեմ քո խալ ու թշերը…
Թուր ու թվանք թամքումը,
Ջուխտ աղունիկ վանքումը…
Մարե, Մեծ Մարե։ Մի տեղ կա, որ դու դառնում ես իմ ժողովուրդը։ Դու հազար տխուր երգ գիտես, բայց չերգեցիր։
Ասացիր՝ ջահել ես, օր ու արև շատ ունես, պետք չի տխուր երգը քեզ։
— Պոեզիցը կըեդանաս, — տղան է ասում։
— Մի երգ էլ ասեմ, նոր։ Մեխակ ջան, տեղ սարքի, թող էստեղ մնա։ Էս գիշերով ո՞նց գնա…
— Խո էս էլ էն թվերը չեն, որ ամեն թփի տակ հազար շուն ու գել պահված ըլեն։
Նանի, Մենձ Նանի։ Ես «բարի գիշեր» պիտի մաղթեմ քեզ ու պիտի տխրեմ։ Բայց պիտի պատմեմ քո մասին, որ երևաս։
Ի՞նչ գույնի է լինում մագաղաթը և ի՞նչ է պատմում մագաղաթը անցած օրերի մասին… Այս ես դու։
Ինչի՞ համար է գրվում լավ գիրքը և ինչի՞ համար չի կարդացվու մ… Այս ես դու:
Չգիտեմ, ես կարող էի մի հուզիչ պատմություն ստեղծել, մի բան գրել, որ կարդալուց հետո շատերը նամակ գրեին՝
Ալավերդի, Թումանյան բանավան, Սիրամարգ Մելքոնյանին։ Չէ, այդ էլ չէ:
Պարզապես կարող էի հարստանալ այդ կնոջով, այդ բարի պառավով, այդ հին աղոթարանով ու լռել։
Պարզապես կարող էի մի գավաթ սուրճ խմել Մուշեղի հետ և նրան պատմել այդ կնոջ մասին։ Եվ՝ վերջ։
Պարզապես խմբագրության աշխատողներին կարող եմ ասել ձեր գտած թեման է՝ գրել Հայաստանի ամենամեծ կնոջ մասին, ես չեմ գրում, գնացեք, դուք գրեք։ Խմբագրին կասեի, դու մարդուն էլ, երգն էլ ինձնից շատ լավ ես հասկանում, կասեի՝ դու աշխարհ տեսած մարդ ես, մարդ տեսած մարդ ես, գնա, այս կնոջն էլ տես, նրա աշխարհն էլ տես ու նոր ծանոթացիր աշխարհի հետ, մարդու հետ։
Այդքանը ու վերջ։ Կասեի իմ թեման չի և վերջ:
Բայց ես մայր ունեմ, անգամ որբերը իրենց մեջ մայր ունեն։ Իսկ ի՞նչ են մտածում Մեծ Մարեի թոռները։ Ո՞վ է թույլ տվել մոռանալ մի կնոջ, որ միայն տարիքով չի, որ հարուստ է։ Ո՞վ է թույլ տվել, որ շրջանային թերթը հոդված գրի նրա մասին և անպայման նկարագրի, որ այս կինը միայն վերջին հիսունամյակում է, որ երջանիկ է ապրել, իսկ դրանից առաջ տառապել է, չարքաշ կյանք է վարել։ Ու հետո թերթն էլ բերեն՝ կարդան իր մոտ։ Անխելք կին, մինչև հիմա չէր հասկանում, որ ինքը երջանիկ կյանքով է ապրում։ Ժամանակին վրա հասան:
Թոշակ է ստանում՝ տասնհինգ ռուբլի։
— Չոր հացով կապրեմ, ոսկորս պինդ ա, համա չոր խոսքով չեմ ապրի։
Այս կնոջ դրած հացով. Թումանյանը հացի է նստել ու ասել.
— Սիրամարգ քույրիկ, քո հացից չեմ կշտանում, քո հացից կշտանալ չկա։
Հիմա նա ամաչում է, որ իր տուն եկածը առանց հաց պոկելու է դուրս գալիս, և գիշերով է դուրս գալիս։
— Ուրեմն էլ ես հայ չեմ, էլ հաց չունեմ, էլ ուժ չունեմ,- ասաց։
Հայ ես, Մեծ Մարե, Ամենամեծ հայն ես, ամենալավն ես։ Ոնց ասեմ, որ հավատաս, ոնց ասեմ, որ դու մեր ամենալավ երգարանն ես, մեր բառ ու գանձի մի մասն ես, մեր հոգու աշխարհի զրուցարանն ես դու։