Այս երկու հանճարներին հետևող փիլիսոփայական դպրոցներից հիշելի են Սոտյիկյաններն ու Էպիկուրյանները։ Երկուսն էլ որոշ չափով իրենց հետքերն են թողել մարդկային հոգու զարգացման պատմության մեջ։ Երկուսն էլ մասամբ դեռևս նշանակություն ունեն կրթված հասարակության որոշ խավերում։
Առաջինն իսկապես գործնական կյանքի փիլիսոփայություն էր, որով պետք է ընթանար իրենց հասակցողության համեմատ բարոյական կյանքը։ Նա այնպիսի տեսական բնավորություն չուներ, ինչպես Պլատոնի և Արիստոտելի փիլիսոփայությունն էր։ Գիտությունը նրանց համար միայն միջոց էր առաքինի գործողության համար։ Միակ բարիքը առաքինությունն էր և չարիքը՝ մոլությունը, ըստ այսմ էլ բաժանվում էին մարդիկ և շրջապատող իրերը՝ գոնե այս վարդապետության սկզբնական ժամանակներում։ Հաճույքն ու ստացվածքը արգելք էին համարվում առաքինության, ինչպես և հույզերը, երկյուղն ու ցանկությունը, կիրքն ու զգացմունքը, եթե սրանք իշխեն բանականության վրա։ Նրանք թեև բարոյագիտության համակարգություն չունեին, բայց իրենց բարոյական կատարելության գաղափարը պատկերացնում էին իմաստունի դերակայի մեջ։ Իսկ այդ իդեալը կամ գերական կապված էր իրենց տիեզերաբանական հայացքների հետ։ Ստոյիկյանները հին աշխարհի հանրաստվածականներն էին։ Աստվածությունը բնության մեջ էին որոնում, և ոչ նրանից դուրս։ Տիեզերքը Աստծո մարմինն է, և Աստված տիեզերքի հոգին։ Այստեղից էր ծագում և նրանց ամբողջ բարոյագիտությունը, մարդու ձգտումների և կատարելության ճանապարհն էր ապրել բնության ընդհանուր օրենքների համեմատ, ներդաշնակություն կզամել բնության հետ, և այս ձգտումը մարմնացած էին համարում իմաստունի գերակայի մեջ։ Իմաստունն ազատ է արտաքին աշխարհից, և երջանկությունն ինքն իր մեջ է գտնում՝ ինքնաբավականության հպարտ գիտակցությամբ։ Նա աշխարհի հետ գործ չունի, և այնտեղից ստացած ազատություններն ու հույզերը չեն խանգարում նրա ներքին խաղաղությունը, նա օրենքից և սովորություններից բարձր է, կարող է ինքնասպան լինել, ստախոս, գործել վատթարն ու գարշելին՝ առաքինության զգացումով։ Մի խոսքով իմաստունին պատկերացնում էին իբրև մի աստված, «որ հպարտանալ կարող էր իր կյանքով, ինչպես Զևսը»։
Բայց այդպիսի մեկը ոչ միայն չկար երկրիս վրա, ոչ միայն ենթակայական ստեղծագործության արդյունք էր, այլ եթե իրոք գոյություն ունենար, մեր համակրանքը վայելել չէր կարող․ նրա հպարտությունն ու ինքնաբավականությունը կստիպեին մեզ հեռու փախչել նրանից։ Ստոյիկյանների ստեղծած բարձրագույն կատարելության տիպը երևակայական էր, և իրենք՝ հենց Ստոյիկյանները, որքանև հարգելի իրենց շատ կողմերով, հակասության մեջ ընկան իրենց գաղափարների վերաբերությամբ։ Հայտնի է, թե նրանց լավագույն ներկայացուցիչներից մեկը՝ Սենեկան, ինչպես ընչասեր էր և համակերպվում էր իր սանի՝ Ներոն կայսեր զզվելի և անբարոյական քմահաճույքներին։ Իսկ նրանց հպարտությունը, ինքնաստվածացումը, եթե կարելի է այդպես ասել, և առհամարհանքը դեպի ոչ փիլիսոփան, ոչ առաքինին, դեպի ամբողխը, այդպիսի խավար ստվերներ են, որ բարոյական կատարելության հետ հաշտեցնել չի կարելի։ Իրենց արտաքինով իսկ՝ փիլիսոփայական վերարկուով մտքերի մեջ խորասուզված դեմքով պետք է փողոցում տարբերվեին այդ աստվածները, խեղճ, տգետ, ուրեմն և ոչ առաքինի ամբոխից։ Կատարյալ մարդը Ստոյիկյանն էր, իսկ մյուսները՝ հիմարներ և մեղավորներ։
Էպիկուրյան փիլիսոփայության նպատակը նույնպես գործնական էր՝ մարդկանց դեպի երջանկություն առաջնորդել։ Բարձրագույն բարիքը, որին պետք է ձգտի մարդը, երջանկությունն է, իսկ այդ երջանկությանը հասնելու միջոցը՝ հաճույքը, զվարճությունը։ Սակայն այդ հաճույքը րոպեական չէ, այլ տևական, որին պիտի ձգտի մարդն իր բանականության ընտրությամբ։ Հաճույքներից ընտրելի են ավելի հոգևորները, որոնք տևական և խաղաղ բավականություն են պատճառում, այնինչ՝ մարմնականները կրքոտ են, փոթորկալից և րոպեական։ Հաճույքը երջանկության էական տարր ընդունելով հանդերձ՝ չափավորություն և սակավապետություն է քարոզում Էպիկուրը․ շռայլությունն ու զեխությունը բարձրագույն բարիք չեն։ Պետք է վայելել կյանքը, ամենայն բարիք, որ հաճույք ու զվարճություն է պատճառում, բայց առանց վնասի, գրգիռների և հոգու խաղաղությունը կորցնելու։ Այսպիսով հաճույքը, զվարճությունն ու առաքինությունը միություն էին կազմում այս վարդապետության մեջ, և նրանք բարձրագույն հոգևոր զվարճություը որոնում էին կյանքի էսթետիկ նրբության, հոգելից և նրբամիտ բարեկամական շրջանների մեջ։ Բարեկամությունը, կարեկցությունն ու մարդասիրական գաղափարը այս վարդապետության համակրելի կողմն էին։
Սակայն հաճույքը կատարելության էական տարր ընդունելով, բարույականությունն ինքնըստինքնյան տեղի էր տալիս անհատական երջանկության առաջ։ Քաղաքակիրթ մարդու նրբաճաշակ և գեղասիրական վայելքը բարոյական կյանքի նպատակ էր ընդունված։ Վայելքի միջոցները որքանև նրբացած լինեին քաղաքակրթության առաջադիմությամբ և բարիքներով, ըստ էության ոչ այլ ինչ էր այդ ձգտումը և կյանքը, եթե ոչ բարոյական պարտքի զգացումից զուրկ եսականություն։ Ես-ի, ինքնաբավականության պաշտամունքն էր այդ նուրբ ձևերի տակ։ Էպիկուրյան վարդապետությունը մենք նկարագրեցինք իր մաքուր գաղափարականության մեջ, բայց հենց այդ վիճակում ոչ միայն եսական է այն, այլև անիրագործելի, եթե ընդունենք իսկ, որ մարդիկ ընդունակ են հաճույքների մեջ, որից դուրս չեն նաև մարմնականները, չափավորություն պահել։ Տվեք այն հասարակությունը, որ ճաշակի, վայելչության, սիրալիրության հավասար նրբազգացությունն ունենար, և նրանց փոխադարձ հարաբերությունից միայն հաճույք բխեր։ Գործնական կյանքում այդ վարդապետությունը ցույց տվեց իր սնանկությունը․ էպիկուրյան ասելով՝ հասկացվում է զգայական զվարճության հետամուտ, ուտող, խմող, աշխարհը վայելող մի անձնավորություն, որ անշուշտ առաքինության տիպար լինելուց շատ հեռու է։ Եվ այդ շատ հասկանալի է, միանգամ, որ զվարճությունն ու հաճույքը երջանկության և կատարելության տարր էր ընդունված, անկման և սայթաքման բոլոր պայմանները պատրաստ էին։
Մենք փոքր ինչ կանգ առանք այս խնդրի վրա, որովհետև զուրկ չէ այժմէությունից, եվրոպական հասարակությունների մեջ նրանց հետևողությամբ և մեր մեջ, հազվագյուտ չեն այնպիսի ազնավորություններ, որոնց ամբողջ ձգտումն է վայելուչ հագնվել, նիստուկաց ունենալ, վայելել կյանքի և քաղաքակրթության հոգևոր և մարմնավոր բարիքները, ըստ երևույթին մինչև իսկ ոչ ոքի վնաս չեն տալիս, ազնիվ են, բայց և այնպես Էպիկուրյան նրբություններից ավելի չեն բարձրանում։ Կենդանարար Հոգին չէ նրանց ղեկավարող զորությունը, այլ նրբացած եսամոլությունը, որ միշտ էլ չարյաց արմատ կմնա, բայց ոչ երբեք բարձրագույն առաքինության։
Շարունակությունն այստեղ․
Գարեգին վարդապետ Հովսեփյան
*Գարեգին վարդապետ Հովսեփյանի (հետագայում՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո Գարեգին Ա Կաթողիկոս) այս հոդվածը լույս է տեսել Արարատ ամսագրի 1907թ․ Ա համարում։ Հոդվածը այս կայքում տեղադրվել է արդի ուղղագրությամբ, որոշ լեզվական փոփոխություններով։ Գրաբարով մեջբերված սուրբգրային տեղիները փոխարինվել են աշխարհաբարով՝ ըստ Նոր Էջմիածին թարգմանության։
