Շուլավեր — Թիֆլիս
[1899 թ.] սեպտեմբերի 27
Սիրելի Ֆիլիպ.
Քո վերջին նյութերդ իսկապես լավն են: Լավն են, իհարկե, իբրև մտքեր, ոչ թե իբրև արտահայտություններ: Ասում ես՝ չորրորդը վախենում եմ ուրիշն ասած լինի, հիշեցնում է Надсон-ի «Цветы»-ն: Այո՛, հիշեցնում է և գրեթե նույնն է՝ ավելի պարզ ասած, ավելի հասարակ հայտնած: Հենց բանն էլ հայտնելու ձևի և ուժի մեջն է. արտահայտությունն է բանաստեղծությունը, ոչ թե միտքը: Մարդիկ վերցնենք. ամեն մարդ էլ մարդ է. բայց նրանցից ոմանք ունեն գեղեցիկ աչքեր, գրավիչ կերպարանք, անուշ ձայն և այլն արտաքուստ, կամ խելք ու շնորհք, ազնվու՛թյուն ու անկեղծություն և այլ առաքինություններ: Սրանք էապես տարբերվում են ընդհանուրից, որոնք զուրկ են այդ բոլորից: Սրանք կենդանի բանաստեղծություններ են, բնության երգերն են: Ճշմարիտ. մի՞թե գեղեցիկ կնոջից ավելի սրտառուչ երգ կա, կամ առաքինի մարդուց ավելի վսեմ բանաստեղծություն: Ասելս այն է, որ դու զուր ես ասում, թե այս կամ այն միտքը հայտնած է արդեն: Բանաստեղծությունը փիլիսոփայություն հո չի: Մի՞թե, օրինակ, Պապայանի երգած օպերաներում ուրիշին չես լսել: Ո՞ր բանաստեղծն է մի նոր միտք հայտնել: Ես, որ աստվածացնում եմ Շեքսպիրին, իսկի չեմ էլ մտածում, թե նա ինչ միտք է հայտնել, դրա վրա չեմ հիանում — այլ թե ինչպես է հայտնել: Ա՜յ վերցնենք հենց քո այս նյութի մասին. մի տեղ խոսում է. ափսոս միտս չի, որ գրեի, բայց այնպես, որ առաջին անգամից իսկի չես էլ ասիլ, թե միևնույն բանն է ասում ինչ որ Նադսոնը. այնինչ միևնույն միտքն է: Մի խոսքով միևնույն հողը, որից բրուտը կճուճ է շինում, աստված՝ մարդ:
Ինձ ավելի դուր եկան II-ն ու III-ը: Դրանք միևնույն բանն են երկուսն էլ: Իսկ I-ը, որով անպայման լավ նյութ ես շոշափում, մի պակասություն ունի և մեծ պակասություն — այդ մակերևութական առարկություններն են, ոչ խոր և հոգեկան:
Քո այս նյութերը ինձ հարկադրում են ոտանավորներ թխելու — և ես որը նյութ կառնեմ ուղղակի, որը միտս մի ուրիշ բան է գցում, որին էլ կպատասխանեմ: Ահա, այսօր գտա առաջին գրածիդ պատասխանը, որով քո «սիրելիին» առաջնորդում էիր քո հոգուդ գաղտնարանը — խորքը:
ՍԻՐԵԼԻ
Խորն Է քո հոգին երկնքի նման,
Գաղտնիքներ ունի իր խորքում ահեղ…
Եվ ցույց ես տալիս այժմ դու ճամփան,
Որ քո սիրելին ներս մտնի այնտեղ…
Ո՛վ դու անզգույշ. ստեղծման օրից
Հայտնի [……………………………….]
Տեր ինքը լավին ողջ էակներից
Ընտրեց ու տարավ խորքերն երկընքի.
Այնտեղ անպատում լիության միջին,
Անվերջ երջանիկ, լուսեղեն հարկում…
Եվ, սակայն, հանկարծ, իրան Արարչին
Ուզեց կողոպտել երկընքի խորքում:
Մնացած<ն> արդեն դու գիտես անշուշտ.
Երկուսն էլ հիմա տանջվում են տրտում,
Մեկը երկընքում մըռայլ ու մենակ,
Իսկ մյուսը մերժված՝ խավար անդընդում:
Զգո՜ւյշ կաց, ընկեր, թեկուզ «սիրելի» —
Մի՜ բանար հոգիդ նորա առաջին.
Դու ներս կըթողնես, նա ներս կըմտնի,
Նա՛… որ դավ նյութեց* նույնիսկ Արարչին:
Երևի գլխի ընկար, որ նախկին հրեշտակ — աստծու սիրելի — սատանայի և աստծու նաղլն եմ անում: Իհարկե, այս ոտանավորները մեր մեջ, այսպես ասենք — խաղալու համար են գրվում:
Անցյալ օրը տեղում (առավոտը) թարգմանեցի Кольцов-ի մի ոտանավորը — «Сяду я за стол» — ուղարկեցի «Տարազ»-ին: Стол-ը շինել եմ գիտես ինչ — պատի տակ, և այս ոչ թե հանգի համար, այլ ավելի լուրջ խորհրդով: Եթե սեղան թարգմանեի — նստել եմ սեղան — այդ հայերեն կնշանակեր նստել եմ սուփրա: Եթե գրեի սեղանի մոտ — տգեղ էր: վերջապես բանաստեղծությունը հայերեն չէր լինիլ: Խեղճ հայ մարդու տարակուսանքի ու մտածմունքի տեղը — պատի տակն է:
Գրում ես թե՝ արի, գոնե ուրիշների վրա կծիծաղենք: Ուրիշների վրա ծիծաղելու մեծ ախորժակ ունեմ, բայց այնպիսի դրության մեջ եմ, որ ծիծաղս իսկի չի գալիս: Քանի մտածում եմ Թիֆլիս գալու մասին, վախի նման մի զգացմունք է ինձ պատում: Այն բոլոր հոգսերը, որ առաջուց հայտնի ինձ սպասում են այդտեղ, վերջապես տանս տերը, որ շատ լավ տան տեր է եղել, և արդեն դժգոհությունը հասել է ինձ… Մի խոսքով, եթե հնար ունենայի, Թիֆլիս չէի վերադառնալ, թեև այստեղ էլ չեմ կարողանում ապրել: Ես միանգամայն չէի ցանկանալ, որ դու դարձյալ միջամտեիր, ուրիշներն էլ, լավ գիտեմ, չեն միջամտիլ…
Բաքվից խոստացել էին սեպտեմբերին 80 ռ. ղրկել: 4 նամակ եմ գրել — պատասխան էլ չեմ ստացել: Դե արի ծիծաղենք:
Անցյալ օրը գիտե՞ս ինչ պատահեց. թիֆլիսեցի մինը եկել էր այստեղ: Դրան բան եմ պարտ: Ինձ հարցնում է, թե երբ ես գալու, իհարկե ակնարկելով այն հաշիվը: Ասում եմ «շուտով» կգամ: Այստեղ էլ մի խանութպան, մի քանի օր առաջ ինձ հարց տվել է, թե երբ եմ գնալու Թիֆլիս — հաշիվը մաքրենք: Ասել եմ դեռ «շուտ չեմ» գնալ: Այդ երկուսը միասին ինձ հանդիպեցին ու զրույց ենք անում: Այդտեղ դուրս եկավ, որ մեկին այսպես եմ ասել, մյուսին՝ այնպես: Գուցե կարելի է այստեղ ծիծաղել, բայց սաստիկ ծանր է լինել ոչինչ մարդկանց կանտրոլի տակ, տանել նրանց մուննաթներն ու ակնարկները, միշտ անհանգիստ լինել նրանցից ու համբերել առանց հույս ունենալու, թե կազատվես դրանցից — ապա հաշտվել այդ վիճակի հետ, ու…ծիծաղել:
Գիտես, թեև ինձ շատ են նախատում իմ պահանջներիս համար ու իբրև թե — շռայլություններիս համար — բայց ես պինդ այն կարծիքին եմ, որ պահանջները, հարկավ, լավ տեսակի պահանջներ ազնիվ ձգտումներ են: Հիմա ինչ անենք — որ պակասում են միջոցները — միթե մարդ մեղավոր է դրա համար: Վերջապես միթե ես հանդիմանելու չափ մեղանչել եմ համեստ ապրուստի դեմ: Թող չլիներ իմ այս ահագին բեռը — ընտանիքը, և ես, Համլետի ասած, կարող կլինեի պարտակվել ընկույզի կճեպի մեջ, թեև միաժամանակ ընդածին ախորժակ ու հակումն ունեմ շքեղ ապրուստի և ոտներս երկար մեկնելու: Ես շատ առաձգական բնավորություն ունեմ: Կտանեմ ամենադաժան զրկանք զվարթ ու անսասան, որպես թե այն սարի գլխից մի սև ամպ է անց կացել, բայց չեմ կարող ապրել զրկանքների մեջ: Ես չեմ սիրում չքավորությունը. եթե մի օր ինձ զգամ չքավոր — սիրտս կպատռի: Ես միշտ համոզված եմ, որ շատ հարուստ մարդ եմ, միայն հարստությունս այս րոպեիս մոտս չի, և ամենաշատը միայն ափսոսում եմ, որ այս րոպեիս չկարողացա այս անել կամ այն, կամ զայրանում ու վշտանում եմ, որ այս րոպեները երկար են տևում:
Մեզնից բարև բոլորիդ: Նամակ գրիր — ես գիտեմ նյութեր Էլ շատ կունենաս: Մի առակ պետք է գրեի իմ մասին, բայց տեղ չկա, ժամանակ Էլ չկա շտապում եմ, որ նամակս ղրկեմ:
Քո Հովհաննես
