Թեպետ նրանք մեր պատմության ու տոնացույցերի մեջ հիշվում են որպես քահանաներ, սակայն իրականում ապրել են որպես ճգնավորներ, հետևաբար իբրև մեր եկեղեցու հնագույն մարտիրոսներից և ճգնավորներից առաջինները, մենք հայ ճգնավորների համար հատկացված այս գլուխը սկսում ենք Ոսկյաններով:
Ըստ ազգային ավանդության, սրանք հռոմեացի հինգ պատգամաբերներ էին, որոնք առաջին դարի կեսերին, հռոմի կայսեր կողմից ուղղարկվել էին Հայոց Սանատրուկ թագավորի մոտ: Նրանք Հայաստանում հանդիպեցին Թադեոս առաքյալին, լսեցին նրա քարոզչությունը, դարձի եկան և նրա կողմից մկրտվեցին: Սրանց գլխավորը Քրյուսի էր կոչվում, որը թագմանաբար նշանակում է ոսկի, և, հավանաբար, պատմության ընթացքում սրանք էլ հայացան և կոչվեցին Ոսկյաններ: Թադեոս Առաքյալը սրանց գլխավորին՝ Ոսկուն, քահանա է ձեռնադրում:
Նրանք հրաժարվեցին իրենց աշխարհիկ առաքելություններից, վաճառեցին իրենց զենքերը և ձիերը և իրենց մոտ եղած հարստության հետ միասին բաժանեցին աղքատներին և հետևեցին Թադեոս առաքյալին՝ նրա քարոզչության ընթացքին, ինչն էլ առիթ եղավ, որ նրանք ավելի հարստանան հոգևոր գիտելիքներով և հաստատվեն իրենց նոր կրոնի մեջ:
Թադեոս առաքյալի նահատակությունից հետո, նրանք առանձնացան Ծաղկավետ կոչվող լեռներում՝ Եփրատի հարավ-արևելյան մեծ ճյուղը կազմող Արածանի գետի ակունքների մոտ, այսօրվա Դիրադինեից ոչ շատ հեռու, Աղր նահանգում:
Այստեղ իրենք իրենց խիստ ճգնությունների ընծայեցին և փայլեցին մշտամրմունջ աղոթքներով և հրեշտակային վարքով: Իբրև ընտիր ոսկի Աստվածային մաքրող կրակով զտվելով և փորձվելով՝ Ս. Հոգու տաճար եղան: (Լիակատար էջ 136ա)
Վկայաբանությունն ավելացնում է, որ այստեղ ավելի քան քառասուն տարիներ ճգնելուց հետո. «Աստվածային ազդեցությամբ» իջան լեռներից և Հայոց Արտաշես թագավորին և Սաթենիկ թագուհուն Ավետարանը քարոզելու համար գնացին արքունիք: Սրանք թեև անտարբեր մնացին, բայց արգելք չեղան նրանց քարոզչությանը: Ի վերջո Սաթենիկ թագուհու պալատականները, որոնք իր հետ եկել Էին Ալանաց աշխարհից, հավատացին և Ոսկյաններին հետևելով դեպի լեռները գնացին և այնտեղ էլ՝ Եփրատի ակունքներում մկրտվեցին: Սրանք 17 հոգի էին և խմբի գլխավորի անունը Սուքիաս լինելու պատճառով խումբը ծանոթ է «Սուքիասյաններ» անվամբ:
Պալատում, երբ իմացան սրանց (Սուքիասյանների) փախուստի մասին, արքայորդիները՝ Վնոն և Վրոն, փնտրեցին և ի վերջո սրանց գտան Ծաղկավետ լեռներում: Իբրև ազգականներ խնդրեցին, որ պալատ վերադառնան, բայց Սուքիասանք հանձն չառան վերադառնալ: Արքայորդիները տեսնելով նրանց անդրդվելի հավատը, դիմեցին Ոսկյաններին, որպեսզի նրանց համոզեն պալատ վերադառնալ, անշուշտ հրաժարվելով նոր կրոնից: Սրանք, ընդհակառակը, ավելի հաստատեցին նրանց իրենց կորոնի մեջ: Եվ որովհետև արքյորդիները, չհամարձակվեցին վնաս հասցնել Սուքիասյանց՝ իրենց ազգականները և մեծերը լինելու պատճառով, իրենց ամբողջ զայրութը թափեցին Ոսկյանների վրա՝ նույն տեղում մեկ առ մեկ սպանելով նրանց՝ առաջին դարի վերջերը կամ երկրորդ դարի սկզբները: Փախուստով կենդանի մնացած երկու մանուկներ գտան նրանց և պատվով թաղեցին սրբերին:
Նրանք մեր Հայսմավուրքներում հիշատակվում են Սեպտեմբերի 19-ին, իսկ ներկայումս տոնվում են առանձին՝ Առաջավորաց պահքի հաջորդ հինգշաբթի օրը: Իսկ եթե Տեառնընդառաջն այդ օրն է հանդիպում, որը լինում է, երբ տարեգիրը «Ո» է լինում, այդ ժամանակ տոնվում է նախընթաց երեքշաբթի օրը՝ Սուքիասյանց հետ:
Ի հարգանս նրանց գրվել է հատուկ Մանկունք շարական, որտեղ խտացրած ձևով ներկայացվում է իրենց պատմությունը: Այն նույնությամբ մեջ ենք բերում:
Դուք արժանացաք Թադեոս Առաքյալի
աշակերտները կոչվելու
և աստվածային մաքրող կրակով փորձվեցիք
և ձեր ոսկի լինելը հրեշտակների
բնակարաններում հաստատվեց
Ով երանելի Սուրբ Ոսկյաններ,
Բարեխոսեցեք Տիրոջը՝ մաքրի մեզ մեր մեղքերից
Դուք անհրաժեշտ դավանությամբ
Քրիստոս քարոզեցիք թագուհու պալատում,
Քաջ նահատակներին Եփրատի ծաղկազարդ, վայելուչ
ակունքներում մկրտելով,
Ով երանելի Սուրբ Ոսկյաններ,
Բարեխոսեցեք Տիրոջը, որպեսզի մաքրի մեզ մեր մեղքերից
Դուք թագավորի որդու հրապուրանքներից անպարտելի մնացիք
Չարչարվեցիք Քրիստոսի համար.
Արագապես խողխողվեցիք, իբրև ընդունելի ընծա (պատարագ)
Ով երանելի Սուրբ Ոսկյաններ,
Բարեխոսեցեք Տիրոջը, որպեսզի մաքրի մեզ մեր մեղքերից:
«Հայազգի Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան 1997
