Յուրաքանչյուր ժողովրդի-ազգայինքաղաքական խնդրակարգի առանցքը կազմում է պետականության խնդիրը։ Վերջինս ազգի պատմական կեցության ամենահրատապ, դրան կենսունակություն հաղորդող գործոններից է։ Ընդհանուր առմամբ այն բաղկացած է երկու հիմնական մասից.
1) պետականությանս տեղծում (կամ վերականգնում).
2) պետականության պահպանում և ամրապնդում։
Քաղաքական պատմությունը ենթարկվում է ընդհանուր օրենքների և օրինաչափությունների։ Միաժամանակ յուրաքանչյուր ազգ յուրովի է լուծում նշված խնդիրները, այսինքն՝ որոշակի առանձնահատկություններ է ներմուծում պատմական օրինաչափությունների մեջ։ Այս հանգամանքը էապես պայմանավորված է ոչ միայն կոնկրետ պատմական և քաղաքական գործընթացներով, ստեղծված իրավիճակով, այլև ազգի քաղաքական մտածողության հասունության մակարդակով, ազգին ներհատուկ հոգևոր էներգիայով։
Այս առումով չափազանց ուշագրավ է Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու իրադարձությունը, ինչը հիրավի բացառիկ և բախտորոշ նշանակություն ունեցավ ազգի հետագա ողջ պատմության, ճակատագրի համար։ Պատմամշակութային և հոգևոր նշված շրջադարձի շուրջ ստվարածավալ պատմագիտական գրականություն է ստեղծվել։ Միաժամանակ, պատմական այս երևույթն ընդգծված քաղաքական միտվածություն ունի, որն առնչվում է թե՛ գործնական քաղաքականության, և թե՛ քաղաքական տեսության ոլորտին։
Հայտնի է, որ 226թ. Սասանյանները տապալեցին պարթև արշակունիներին և տիրեցին պարսկական գահին։ Հայ արշակունիների շրջանում դա բնական զայրույթ և բողոք առաջացրեց, ինչը պայմանավորված էր թե՛ դինաստիական նկատառումներով, թե՛ հարևան երկրների և, առաջին հերթին, Հայաստանի նկատմամբ Սասանյան Պարսկաստանի կրոնագաղափարական և քաղաքական զավթողականության խստացմամբ։ Միաժամանակ, կտրուկ սրվեց տարածաշրջանում տիրող գաղափարաքաղաքական իրավիճակը, և փոխվեց ռազմաքաղաքական ուժերի դասավորությունը, որի հետևանքով Հայաստանը շուտով հայտնվեց մուրճի և զնդանի (Հռոմի և Պարսկաստանի) արանքում։
Զրադաշտականության հզորացումը և որպես պետական կրոն հռչակումը Պարսկաստանում և մյուս երկրներում ուղեկցվում էր հելլենիստական մշակույթի ավանդույթների ոչնչացման քաղաքականությամբ։ Հայաստանը քաղաքականապես ենթարկելու նպատակով Սասանյանները ջանում էին ոչնչացնել Հայկական հելլենիստական մշակույթը, «Հայկական հելլե նիստա կան սինկրետիկ պանթեոնը»։ Հայաստանում զրադաշտականության բռնի ներմուծման քաղաքականությունը և Հայաստանի դիմակայությունը փաստորեն ոչ միայն կրոնական գաղափարախոսության տարբեր ձևերի, այլև աշխարհայացքի, մշակութային արժեհամակարգի և հոգեմտավոր կողմնորոշման երկու ձևերի բախման բնույթ ստացավ։ Այս պայքարում Հայաստանը հանդես էր գալիս իբրև հելլենիստական ավանդույթների կրող և պաշտպան, որպես հելլենիստական մշակութային աշխարհի ներկայացուցիչ։ Ավելին, Սասանյան Պարսկաստանի նվաճողական քաղաքականության հետևանքով III դարի երկրորդ կեսին Հայաստանի մեծ մասը գտնվում էր օտարների հսկողության տակ։ Հայկական պետականությունը կրկին հայտնվել էր կործանման եզրին, ինչը առաջադրեց պետական ինքնիշխանության և ազգային ինքնության պահպանման պատմական խնդիրը։
Այսպիսով, հարևան հզոր տերությունների հակամարտությունը, այդ թվում՝ ռազմավարական առումով կարևոր Հայաստանի տարածքին տիրելու նպատակով, երկրում ավատատիրա կան հարաբերությունների զարգացումը, երկպառակությունը, հռոմեամետ և պարսկամետ կողմնորոշումների ձևավորումը, կենտրոնախույս միտումների խորացումը և այլն էապես վտանգում էին երկրի թե՛ ներքին ամբողջականությունը, թե՛ պետականության գոյությունն առհասարակ։ Ազգի առջև ծառացավ կործանարար միտումների չեզոքացման և կասեցման խնդիրը։ Քննարկվող դարաշրջանում խնդրի լուծումը անհրաժեշտաբար ենթադրում էր կենտրոնացված թագավորական իշխանության վերականգնում և ամրապնդում, ինչն իր հերթին պահանջում էր ազգի բոլոր հատվածները և սոցիալական խավերը միավորել միասնական գաղափարի, ազգային ընդհանուր խնդիրների և շահերի շուրջ։ Ընդսմին, կենտրոնական իշխանության, պետականության ամբողջականության և ազգային ինքնության գաղափարները պետք է դիտվեին իբրև նույնական։ Այդպիսի գործառույթ կարող էր կատարել համակարգված գաղափարախոսությունը, որը կհիմնավորեր կենտրոնացված թագավորական իշխանության գերակայությունը, կնպաստեր ազգի բոլոր խավերի համախմբմանը և միասնության ամրապնդմանը։ Մինչդեռ, երկրում իշխող բազմաստվածությունը, իբրև աշխարհայացք և գաղափարախոսություն, պատմական նոր պայմաններում ոչ միայն ի վիճակի չէր նպաստելու ծառացած խնդիրների լուծմանը, այլև ներունակաբար բովանդակում էր նախարարական առանձին տների ինքնավարության, այսինքն՝ կենտրոնախույս միտումների գաղափարական հիմնավորումը։ Կրոնագաղափարական բազմաթիվ ու խայտաբղետ հոսանքներից և վարդապետություններից այդ պահանջներին և չափանիշներին առավելագույնս համապատասխանում էր օրեցօր հզորացող, բայց դեռևս պաշտոնական կարգավիճակ չունեցող քրիստոնեությունը՝ իր ընդգծված միաստվածության գաղափարով, որն էլ Տրդատ Գ Մեծի գահակալումից (298թ.) քիչ անց՝ 301թ., Հայաստանում հռչակվեց իբրև պետական կրոն։
Հայաստանում քրիստոնեությունը հիմնականում ներմուծվում էր «վերևից»՝ Տրդատ թագավորի և նրա մերձավոր շրջապատի կողմից, քանզի նախ՝ դրա անհրաժեշտությունը առաջին հերթին գիտակցում էր վերնախավը, երկրորդ՝ քրիստոնեությունը տարածվում էր հունարեն և ասորերեն լեզուներով, որոնց ազատ տիրապետում էր հայ ազնվականությունը, ինչը զգալի չափով հեշտացնում էր նոր վարդապետության ընկալումը։ Քրիստոնեության տարածումը Հայաստանում երկարատև և տանջալի գործընթաց էր, քանի որ ժողովրդի լայն զանգվածները չէին կարող միանգամից ըմբռնել և ընդունել նոր կրոնը։ նրանց ավելի հոգեհարազատ էին և հասկանալի ավանդական հեթանոսական հավատալիքները։ Բազմադարյան ավանդույթներից և սովորույթներից դժվար էին հրաժարվում նաև աշխարհիկ ու հոգևոր վերնախավի շատ ներկայացուցիչներ։
Քրիստոնեության լուսավորիչները և գաղափարախոսները, հատկապես Գրիգոր լուսավորիչը, քաջ գիտակցում էին, որ հեթանոսական կրոնը խորապես արմատացել է ժողովրդի գիտակցության և աշխարհընկալման մեջ, դարձել կենսագործունեության բաղկացուցիչ մաս։ Ուստի Գրիգոր լուսավորիչը իր զինակիցներով և թագավորի անմիջական ու գործուն աջակցությամբ ձեռնարկում է մատաղ սերնդի լուսավորության ու կրթության գործի կազմակերպումը՝ նրանց քարոզչական և կրոնաեկեղեցական գործունեության նախապատրաստելու համար։ Հատուկ ուշադրություն էր դարձվում քրմական դասի զավակներին հավատիբ երելուն։
Սակայն ուշադրությունը հիմնականում կենտրոնացված էր հասարակ, սոցիալական ստորին խավերի երեխաների դաստիարակության և կրթության վրա, որոնք կոչված էին նոր վարդապետության հիմնական քարոզիչները դառնալու։ Հիշյալ խնդիրը լուծելու համար Գրիգոր լուսավորիչը հունական և ասորական տիպի բազմաթիվ դպրոցներ է հիմնում՝ լեզուներ սովորեցնելու, թարգմանիչներ պատրաստելու և Ս.Գրքին հաղորդ դարձնելու նպատակով։
Հայագիտական գրականության մեջ տարածված է այն տեսակետը, որի համաձայն «քրիստոնեության հաղթանակը Հայաստանում ամենից առաջ հռոմեական կողմնորոշում ու նեցող թագավորի և նախարարների հաղթանակն էր», որ «Տրդատ Գ Մեծի ժամանակվանից արդեն քրիստոնեական եկեղեցին դառնում է Հայաստանի ու Հռոմեական կայսրության քաղաքական մերձեցման կարևորագույն օղակներից մեկը»։ Հիշյալ տեսակետը, սակայն, լուրջ վերապահումների և ճշգրտումների կարիք ունի։
Ձևավորվելով Հռոմեական կայսրության արևելյան մարզերում՝ քրիստոնեությունը III դարում վերածվել էր հզոր կրոնագաղափարական ուժի, իսկ քրիստոնեական եկեղեցին՝ դարձել նվիրապետական։ Եկեղեցին լիովին պատրաստ էր «պետության հետ դաշինքի», սակայն կայսերական իշխանությունը դեռևս պատրաստ չէր «քրիստոնեական եկեղեցու հետ դաշին քին»։ Ավելին, III դարի կեսին Դեկիոս կայսրի ժամանակ սկսվեցին քրիստոնյաների դեմ ուղղված զանգվածային հալածանքները, որոնք առավել դաժան ձևեր ընդունեցին Դիոկղետիանոս կայսեր (284-305թթ.) օրոք։ Վերջինս միայն 303-304թթ. ըն թացքում քրիստոնեությու նը արգելող չորս հրովարտակ հրապարակեց, որի հետևանքով բազմաթիվ եկեղեցիներ ավերվեցին, Ս.Գրքեր ոչնչացվեցին, եկեղեցու և հոգևորականների անձնական ունեցվածքը բռնագրավվեց։ Այս ամենի հետևանքով կայսրությունում ստեղծվել էր յուրօրինակ հակասական իրավիճակ։ Մի կողմից, կայսրության մասնատման խորացող միտումները պահանջում էին գաղափարախոսական հզոր հենարանի առկայություն՝ ի դեմս համակայսերական կրոնի, իսկ մյուս կողմից՝ ոչ մի հեթանոսական պաշտամունք ի վիճա կի չէր նման դերակատարություն ստանձնել։ Այդպիսի իրական ուժ էր քրիստոնեությունը՝ իր համամարդկային և աշխարհակալական ուղղվածությամբ, հոգևոր արժեհամակարգով և ժողովրդավարական միտումներով։ Սակայն կայսրերը այդ շրջանում չկարողացան ճիշտ կողմնորոշվել և քրիստոնեության մեջ տեսնել միավորող գաղափարական գործոն, կայսրության տրոհումը կասեցնող միջոց, չկարողացան հասկանալ, որ ստեղծված պատմական իրավիճակում միայն քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու շնորհիվ է հնարավոր լուծել կայսրության առջև ծառացած խնդիրները։
Քրիստոնեության տարածումը և վերաճումը իրական գաղափարաքաղաքական ու հոգևոր ուժի՝ կայսրությունում կատարվում էր «վարից վեր»՝ առաջին պարզ համայնքներից մինչև եկեղեցական կարգավորված և կուռ կազմակերպություն։ Այս գործընթացը, ի վերջո, կայսերական իշխանությանը ստիպեց «բաց աչքերով» նայել իրա կանությանը։ Ուստի կարելի է համաձայնել այն տեսակետին, որի համաձայն Դիոկղետիանոսի՝ գահից հոժարակամ հրաժարվելու մեջ արտահայտվել է այն իրողության գիտակցումը, որ «առանց քրիստոնեական զանգվածների աջակցման՝ կայսրության համախմբման որևէ քաղաքականություն այլևս հնարավոր չէ»։
Այս ուղղությամբ առաջին քայլը կատարեց կեսար Գալերիոսը (293-311թթ.)՝ 311թ. հրովարտակով օրինականացնելով քրիստոնեությունը, որը հաստատվեց և զարգացվեց 313թ. Կոստանդինոսի և լիկինիոսի «Միլանի հրովարտակում»։ Նշված փաստաթղթերի շնորհիվ քրիստոնեությունը քաղաքացիության իրավունք ստացավ կրոնական մյուս վարդապետությունների կողքին։ Իսկ պաշտոնական կարգավիճակ այն ստացավ Նիկեայի Տիեզերաժողովում (325թ.) Կոստանդինոս Մեծ կայսեր գործուն միջամտությամբ։ Սակայն դա ևս չի կարելի քրիստոնեության վերջնական հաղթանակը համարել.։ Ինքը՝ կայսրը, շարունակում էր երկրպագել հեթանոսական պանթեոնը, կրել «գերագույն քրմի» («պոնտիփիկոսի») ավանդական տիտղոսը և կնքվել է միայն մահվան մահիճում 337թ.։ Ընդսմին, վերջին հանգամանքը շատ գիտնականներ վիճահարույց են համարում։ Մինչև Թեոդոսիոս Ա կայսրը, փաստորեն, հռոմեական կայսրերը քրիստոնեության նկատմամբ «ոլորապտույտ քաղաքականություն» էին վարում։ Միայն մահից առաջ՝ 395թ. Թեոդոսիոս կայսրը քրիստոնեությունը միակ պաշտոնական (պետական) կրոնը հռչակեց կայսրության ամբողջ տարածքում, ինչն էլ նշանավորեց երկու պաշտամունքների ձևական հավասարությունը, քրիստոնեության վերջնական հաղթանակը։ Ուշագրավ է, որ այս իրադարձությունը համընկավ Հռոմեական կայսրության տրոհման՝ Արևմտյան և Արևելյան մասերի պաշտոնական բաժանման հետ։
Այսպիսով, կարելի է ասել, որ III դարի երկրորդ կեսին և՛ Հռոմեական կայսրությունում, և՛ Հայաստանում ստեղծվել էր որոշ առումով համանման իրավիճակ, որը համախմբող և համադրող կրոնագաղափարական գործոնի, հենարանի ընտրություն էր պահանջում։ Ու թեև քրիստոնեությունն առավել տարածված ու կազմակերպորեն ամրացած էր կայսրությունում, ու եկեղեցին լիովին պատրաստ էր կայսերական իշխանությունների հետ համագործակցելու, ավելին՝ ծառայելու, այդուհանդերձ կայսրերը տարբեր (օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ) պատճառներով չկարողացան ըստ արժանվույն գնահատել պետականության ամրապնդման գործում քրիստոնեության և քրիստոնեական եկեղեցու իրական հնարավորություններն ու հզոր ներուժը։
Հայաստանում քրիստոնեությունը նման տարածում և կազմակերպական հասուն ձևավորում չուներ։ Բայց հենց այստեղ մարդկության պատմության մեջ առաջին անգամ քրիստոնեությունը հռչակվեց պետական կրոն։ Բնականաբար հարց է ծագում, թե ինչո՞վ է բացատրվում օրինաչափության խախտումը։ Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում, Տրդատ Մեծի, Գրիգոր լուսավորչի և նրանց զինակիցների դրսևորած վճռականությունը կարելի է բացատրել այն բանով, որ նախ՝ նրանք խորապես գիտակցում էին թե՛ ներքին՝ ֆեոդալականացման գործընթացի հետևանքների, թե՛ արտաքին զավթողականության վտանգը պետականության գոյության համար։ Երկրորդ՝ նրանք ճիշտ կողմնորոշվեցին պետական ամբողջականության պահպանման և ամրապնդման առկա միջոցների ընտրության մեջ, ինչը թե՛ Հայաստանում, թե՛ կայսրությունում տիրող գաղափարաքաղաքական իրադրության և մթնոլորտի համարժեք գնահատման և քաղաքական ինքնատիպ մտածողության արդյունք էր։
Տրդատը դաստիարակվել և կրթվել էր Հռոմում՝ խոշոր պետական գործիչ և ապագա կեսար Լիկինիոսի (308-324թթ.) պալատում։ Կայսրության հասարակական-քաղաքական կյանքի, գաղափարաքաղաքական բուռն գործընթացների հետ ծանոթացումն ու համարժեք ըմբռնումը, զորավարի և պետական այրի արտակարգ տաղանդը նրան հնարավորություն տվեցին քրիստոնեության մեջ տեսնել այն միակ գաղափարական ուժը, որը կարող է երկիրը դուրս բերել բարդ իրավիճակից։ Տրդատի մտադրությունների իրականացմանը մեծապես նպաստել է Գրիգոր Լուսավորիչը, որը դաստիարակվել, կրթվել և քրիստոնեություն է ընդունել Կապադովկյան Կեսարիայում։ Հավանաբար այս ականավոր անձանց փոխըմբռնումն ու համագործակցությունը, որոնք հավասարապես մտահոգված էին Հայկական պետականության և ազգի ճակատագրով, բացատրում է քրիս տոնեության՝ պետական կրոն հռչակման և տարածման քաղաքականության ամբողջ վճռականությունը և անզիջողականությունը։
Քրիստոնեության ընդունումը հայերին մերձեցրեց կայսրության արևելյան մարզերի և քրիստոնեական եկեղեցիների հետ, որոնք, սակայն, ավանդաբար գաղափարաքաղաքական ընդդիմություն էին կազմում պաշտոնական Հռոմի նկատմամբ։ Հետևաբար, հայոց արքունիքի վարած կրոնական քաղաքականությունը ամենևին չէր նշանակում հռոմեամետ կողմնորոշում, առավել ևս՝ այն չի կարելի գնահատել իբրև Հայաստանի և Հռոմի քաղաքական մերձեցման արտահայտություն։ Քրիստոնեության ընդունումը նպաստում էր արևելյան մարզերի, սահմանամերձ քրիստոնեական եկեղեցիների հետ հարաբերությունների հաստատմանն ու ընդլայնմանը, բայց բնավ ոչ պաշտոնական Հռոմի հետ, որը, ինչպես արդեն նշեցինք, շարունակում էր պարբերաբար քրիստոնյաների զանգվածային հալածանքներ կազմակերպել։ Այսպես, Հայաստանում քրիստոնեության ընդունումից անմիջապես հետո Հռոմում հակաքրիստոնեական հզոր ալիք բարձրացավ (Դիոկղիտիանոսի հալածանքները), ինչը անդրադարձել էր նաև հայ-հռոմեական հարաբերությունների վրա։ Այս դիմակայության ընթացքում Հայաստանը հանդես էր գալիս որպես քրիստոնեության պաշտպան։ Ինչ վերաբերում է դեպի Հռոմը հայերի ունեցած հակվածության օրինակներին, ապա դրանք բացատրվում են ոչ թե կրոնադավանաբանական, այլ գերազանցապես քաղաքական նկատառումներով։ Ավելին, ոչ պակաս թվով օրինակներ կարելի է բերել նաև դեպի Պարսկաստանն ունեցած հակվածության օգտին։
Հռոմի «հանդուրժելիությունը» բացատրվում է ոչ միայն այն բանով, որ Հայաստանում քրիստոնեության ընդունումն առաջին հերթին ուղղված էր զրադաշտականության և Սասանյան Պարսկաստանի դեմ, այլև՝ տվյալ ժամանակաշրջանում գործուն արտաքին քաղաքականություն վարելու և իրադարձություններին միջամտելու կայսրության անկարողությամբ։ Իսկ Պարսկաստանի «հանդուրժելիությունը» կարելի է բացատրել այն բանով, որ Հայաստանում քրիստ նեության պետական կրոն հռչակումը ուղղված էր նաև հեթանոսական Հռոմի դեմ։ Ուստի պարսկա հռոմեական հարաբերությունների տեսանկյունից ևս այն վտանգ չէր պարունակում։
Այսպիսով, համառոտ վերլուծությունից իսկ հետևում է, որ
ա) Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելը իրականում նշանակում էր նաև պետական նոր գաղափարախոսության հռչակում,
բ) այս պատմական իրադարձությունը հիմք ստեղծեց ինչպես զրադաշտական Պարսկաստանից, այնպես էլ դեռևս հեթանոսական Հռոմից գաղափարախոսական սահմանազատման, իսկ միջնորդավորված ձևով՝ նաև քաղաքական ինքնուրույնության ու անկախության համար, որոնք պետականության պահպանման և ինքնուրույն պետական-քաղաքականություն վարելու հիմքերն էին,
գ) քրիստոնեությունը առաջին հերթին կոչված էր գաղափարախոսական միասնական (միաստվածության) հիմքի վրա ամրապնդել երերուն պետական ամբողջականությու նը,
դ) այդ ամենը ինքնուրույն ազգային պետական քաղաքականություն վարելու և՛ հռչակումն էր, և՛ գաղափարախոսական հիմնավորումը։
Քրիստոնեության ընդունումը նշմարեց հայ ժողովրդի և պետականության հետագա զարգացման ուղիները, հոգևոր կյանքի, մշակույթի, մտածողության և աշխարհընկալման ուղենիշներն ու չափանիշները, որոնք թեև դժվարությամբ, բայց հետզհետե թափանցում էին ազգային գիտակցության, ապրելակերպի, կենցաղի մեջ։ Աստիճանաբար այն վերածվեց ազգային գաղափարախոսության, հզոր հոգեմտավոր զենքի՝ արտաքին գաղափարաքաղաքական նկրտումների կասեցման, ազգի միավորման և համախմբման դժվարին գործում։ Քրիստոնեությունը և ազգային դարձած Հայ եկեղեցին պատմական այս առաքելությունը կատարում են 17 դար շարունակ։ Հայ ժողովրդի հոգևոր պատմության շրջադարձային այս էջի ընթերցումը ոչ միայն պատմաճանաչողական նշանակություն ունի, այլև բովանդակում է տեսական-քաղաքական մտածողության, քաղաքագիտական որոշակի մոդել, քաղաքական հայեցակարգ, որն ազգի գաղափարախոսներն ու գործիչները յուրովի կիրառում էին հոգևոր-մշակութային, եկեղեցաքաղաքական գործունեության տարբեր ոլորտներում։ Այս իրադարձության իմաստավորումն ու քաղաքական փորձի յուրացումը կարող է օգտակար լինել յուրաքանչյուր անցումային դարաշրջանի, այդ թվում՝ մեր օրերի համար։ Պատմության այդ դասի հիմնական կետերից են.
ա) պետականքաղաքական լայնախոհության դրսևորում անբարենպաստ պատմական պայմաններում.
բ) ազգի և պետականության առջև ծառացած խնդիրների ճիշտ ըմբռնումը և դրանց լուծման համարժեք միջոցների ընտրությունը.
գ) հոգևոր-գաղափարական գործոնի դերի գիտակցումն ու կարևորումը պետականքաղաքական հիմնահարցերի լուծման ընթացքում.
դ) ազգային և պետական ընդհանուր խնդիրների և գաղափարների շուրջ սոցիալական տարբեր խավերի համախմբման համար համակարգված գաղափարախոսության կարևորումը՝ որպես ազգի միասնականության, սոցիալական համերաշխության և ներդաշնակության ստեղծման նախադրյալ, որն իր հերթին ներպետական և արտաքին քաղաքական խնդրակարգի և նպատակների իրագործման կարևորագույն երաշխիքն է։
Պետական քաղաքականության ոլորտում հոգևո-րգաղափարախոսական գործոնի կարևորումը, ավելին՝ դրան որոշիչ դերակատարություն հաղորդելը, ինչպես արդեն ցույց է տրվել, Հայոց պատմության մեջ առաջին անգամ հստակ նշմարվում է Տիգրան Մեծի քաղաքականության մեջ։ Եթե մեծ պետական գործիչն ու քաղաքագետը նորաստեղծ կայսրության ամրապնդումը, միասնական ամբողջի վերածումը և ռազմաքաղաքական հզորացումը տեսավ համադրական գործոնի՝ պետության կազմակերպման և կառավարման հելլենիստական ձևերի և հատկապես հելլենիստական մշակույթի մեջ՝ դրան պետական քաղաքականության կարգավիճակ հաղորդելով, ապա պատմական նոր պայմաններում նրա քաղաքական հետնորդը իբրև համադրող գործոն ընդունեց քրիստոնեական ուսմունքը։ Հայ քաղաքական մտքի պատմության տեսանկյունից կարևորն այն է, որ պետական-քաղաքական երկու գործիչներն էլ իրենց գործնական քաղաքականության մեջ շեշտում են հոգևոր-գաղափարականգ ործոնիդերը։
Հայ եկեղեցու անցած բազմադարյան և ծանր ուղին, հոգևոր-գործնական փորձը, պետություն-եկեղեցի և ազգ-եկեղեցի հարաբերությունների վերաբերյալ մշակած քաղաքական դիրքորոշումները, վարած քաղաքականության իմաստավորումն ու արժեվորումը ազգայինզ-քաղաքական մտքի տեսանկյունից հնարավորություն են ընձեռում ոչ միայն ամփոփել ազգի հոգևոր-կրոնական պատմական ընթացքը, բացահայտել պատմական քննություն բռնած սկզբունքները, հայեցակարգերը, հարացույցները, այլև նշմարել Հայ եկեղեցու քաղաքականության արդի խնդիրները, մասնավորապես, պետություն-եկեղեցի հարաբերության ճիշտ ընկալման և կարգավորման եկեղեցական համարժեք քաղաքականության մշակման համար։
Կառլեն ՄԻՐՈՒՄՅԱՆ,
Դրվագներ Հայ քաղաքական մտքի պատմությունից, Երևան, 2013թ.
էջ 24֊34
