Վարդգես Պետրոսյան. Երկնքում են մեռնում արծիվները

(Վավերագրական պատմվածք)

«…Ապրել այնպես է հարկավոր, որ մեր նկատմամբ մահը անարդար համարվի»
ՈՒՆԱՄՈՒՆՈ

Իմ սեղանի առաջ դրված երկրորդ աթոռը դատարկ է: Ես պիտի փորձեմ գրել քո մասին: Երրորդ աթոռին, որ դատարկ է, կարող էիր դու նստած լինել: Կհարցնեի, կզրուցեինք, երևի կվիճեինք, հեշտ կլիներ գրել: Դու չկաս: Իմ սեղանին ինքնակենսագրությունդ է, 1940 թվականին գրված: Ձեռագիրը քոնը չէ, արտագրել-ուղարկել է ընկերս: Նամակում գրել էր, որ իսկականը աշակերտական քառակուսի տետրի թղթի վրա է, որ թուղթը վաղուց դեղնել է, թանաքը դառել բաց մանուշակագույն, տեղ-տեղ բառերը չեն կարդացվում: Այդ գունաթափ թուղթը պահվում է Մոսկվայի զինվորական արխիվում, բարալիկ մի թղթապանակի մեջ, որ կոչվում է գործ № 406740: Այստեղ քո լուսանկարն է նաև, օձիքիդ՝ կրտսեր լեյտենանտի քառակուսին: Այդ լուսանկարից էլ կա իմ սեղանին, ընկերներդ բերեցին, ուրիշ լուսանկարներ էլ կան. նամակներ՝ քեզ իմացած մարդկանցից: Ես հանդիպել եմ քո շատ մտերիմների, լսել նրանց տխրությունը, երբ քո մասին ենք խոսել: Տեսել եմ քրոջդ՝ Շողիկի աչքերը: Շողիկը հիմա տատիկ է: Ո՞վ գիտե, Արտյուշա, գուցե դու էլ հիմա պապիկ կլինեիր, թեպետ մեկ-երկու ամիս հետո միայն հիսունդ կլրանար. դու ամեն ինչում շտապում էիր…

Ես պիտի գրեմ քո մասին: Իսկ սեղանիս մոտ դրված երկրորդ աթոռը դատարկ է:

1942 թվականի հուլիսի 8-ին, երբ Վորոնեժի երկնքում, բոցավառված ինքնաթիռի մեջ, վերջանում էր քո կյանքը, նոր-նոր լրանում էր իմ տասը տարին: Այդ օրն էլ, նախորդ օրերի նման, ես մեր թաղի տղաների հետ երևի լողանում էի մեր գյուղի մեծ առվում, հետո պառկում կամուրջի տաքացած քարին, ականջս փայտե հեռագրասյան ծայրի ռադիոբարձրախոսին, որ տխուր և անհասկանալի բառեր էր ասում: Մենք այն ժամանակ էլ գիտեինք, որ պատերազմ է, բայց երևի տարիներ պիտի անցնեին, մինչև կողք-կողքի դնեինք այդ ութ տառը և հասկանալով կարդայինք, պ-ա-տ-ե-ր-ա-զ-մ:

Իսկ դու այդ օրը մեռնում էիր:

Կիսատ էր մնում կյանքդ, որ տեղավորել էիր քառակուսի տետրից պոկած մի թերթ թղթի վրա: Երկրորդ էջ չէր լինելու, երրորդ էլ, հաջորդ էջերը չէին դրվելու: Եվ հիմա՝ հաջորդ էջերը չէ, որ գրում եմ ես, պարզապես փորձում եմ լրացնել կենսագրությանդ չասված բաները, գրել տողերիդ արանքում: Քեզ ճանաչած մարդկանց հուշերը ինձ համար գույնզգույն խճի կտորներ կդառնան, որ ես պիտի փորձեմ կպցնել քո դիմանկարի էսքիզի վրա. այդ էսքիզը քո ձեռքով գրած ինքնակենսագրությունն է: Երևի շատ բաց տեղեր կմնան քո խճանկարի վրա, երևի երբեմն իրար չբռնեն իմ հավաքած քարերը, խախտվեն գույները, տեղերը:

Ներիր ինձ, թե այդպես լինի:

Դու շատ էիր ուզում, որ քո մասին իմանան մարդիկ, հիշո՞ւմ ես, սիրում էիր կրկնել ընկերներիդ մոտ- «Չկալով, Բայդուկով… Արտյուշով»: Անունդ ազգանուն էիր սարքում, հարմարեցնում վերջին վանկը, միայն թե փոքր-ինչ մոտենաս այն մարդկանց, որ քեզ համար աստվածներ էին: Իսկական աստվածներ. նրանք թռչում էին բոլորից բարձր, բոլորից հեռու, բոլորից երկար ժամեր: Մայրդ վախենում էր քո երազներից, նա իր աստվածն ուներ նույն այդ երկնքում, իսկ դու ասում էիր նրան. «Մայրիկ, հասկացիր ախր, գետինը չի հերիքում, ինձ օդ է հարկավոր, օդ…»:

Մայրդ, բոլոր մայրերի նման՝ աշխարհի ամենաուժեղ ու ամենաթույլ մարդը, չհասկացավ այդ, բայց քեզ օդն էլ չհերիքեց, երկինքը բարի չեղավ և մահդ, իրոք, անարդար էր՝ ինչպես գրել է իսպանացի բանաստեղծը:

Եվ հիմա, քսանհինգ տարի անց, ես պիտի գրեմ քո մասին, պիտի լրացումներ անեմ քո ընդհատված կենսագրության տողերի արանքում: Դժվար է, Արտյուշա:

1.
«Ես՝ Արտյուշա Օհանջանի Օհանջանյանս, ծնվել եմ 1917 թ դեկտեմբերի 24-ին, Ղարսում: 1918 թ. ընտանիքով փախել ենք թուրք ջարդարարներից, հասել Թիֆլիս: Հայրս արհեստավոր էր, գլխարկ կարող: 1923 թ. գալիս ենք Ալեքսանդրապոլ (այժմ Լենինական): Նույն թվին մեռնում է հայրս, և մայրս մեզ (ինձ, քրոջս, եղբորս) տալիս է որբանոց»:

Երկու տարի առաջ, 1965-ի օգոստոսին ես քո ծննդավայրում էի, Արտյուշա, Ղարս քաղաքում: Ահա մի լուսանկար, որ ես այն ժամանակ եմ արել: 1917 թ., երբ դու լույս աշխարհ էիր գալիս, այս փողոցը դեռ կրում էր հայազգի գեներալ Լորիս Մելիքովի անունը: Հիմա չգիտեմ ինչպես է կոչվում, չուզեցի իմանալ: Այս փողոցը, որ սկսվում կայարանից և գնում-հասնում է Ղարսաչային. խանութների, սրճարանների, արհեստանոցների մի երկար տերողորմյա էր այն ժամանակ, որ չխչխկում էր անընդհատ և միայն գիշերը հավաքվում էր թելի վրա, լռում: Հիմա էլ՝ շինությունները մնացել են նույնը, դարձյալ՝ խանութներ են, արհեստանոցներ և, ով գիտե, գուցե ես անցել եմ հորդ՝ գլխարկ կարող Օհանջանի արհեստանոցի մոտով կամ գուցե այն ծայրի սպիտակ տունը, որ երևում է, հենց ձեր տունն է եղել:

Չգիտեմ, քրոջդ՝ Շողիկին հարցրեցի չհիշեց, ինչ պիտի հիշեր: Եթե հիմա դու էլ ապրելիս լինեիր. ոչինչ չէիր հիշի, մեկ տարեկան ես գաղթել, բայց գիտեմ, անպայման ինձ կխնդրեիր, որ պատմեմ Ղարսի մասին: Ով իմանա, գուցե ես անցել եմ քո ծնված տան մոտով, նույնիսկ ձեռքս կարոտով քսել մուտքի խանգռած տուֆին, մի վայրկյան ներս նայել դռան արանքից, վախենալով, որ հիմա մեկնումեկը կհարցնի՝ «Ո՞ւմ ես ուզում»: Ես չգիտեի ո՞ւմ եմ ուզում, ես այն ժամանակ նույնիսկ քո մասին չգիտեի, չգիտեի, որ մի օր պիտի գրեմ այս բոլորը: Թե չէ գոնե կասեի՝ «Գլխարկ կարող Օհանջանյանին եմ ուզում, 17 թվին այստեղ էր ապրում…»: Դուռը բացողը չէր հասկանա ինձ, ու չէր հասկանա, որ ուրիշի դուռ է բացել:

Ղարսի մասին հայրդ էլ քեզ չհասցրեց պատմել: Մեռավ, երբ հազիվ վեց տարեկան էիր: Նախ Թիֆլիս էիք փախել, հետո Ալեքսանդրապոլ՝ Գյումրի, որ մոտիկ էր Ղարսին, որ Ղարսի հալալ եղբայրն էր, որտեղից լավ օրերին գյումրեցիները ֆայտոնով գնում էին ձեր քաղաք՝ քյուֆթա ուտելու: Մեկ-երկու տարում հայրդ մի տեսակ կարծրացավ, սմքեց և արդեն հեշտ էր կոտրվելը: Կոտրվեց: Որբանոց ընկաք՝ Շողիկը, Գևորգը, դու: Մայրդ նույն որբանոցում հավաքարար էր, ավլում-սրբում էր բակ ու հատակ, մոտիկ էր ձեզ: Ձեզ մոտ լաց չէր լինում ու դու մեծանում էիր՝ անգամ որբանոցում ժպտալով, քո կապույտ, սատանայական աչքերի մեջ միշտ ծիծաղ կար, որ մնաց մինչև վերջ, որի պաշարները հարյուր տարվա համար էին:

Այսպես մեծացար դու, ինչպես հազար-հազար քո նման հայ տղաներ, և քո կենսագրության այս հատվածի տակ երևի հազար-հազարներ ստորագրեն, փոխելով միայն ծննդավայրի անունը և ծնողների…

2.
«1930 թ. ընտանիքով փոխադրվել ենք Երևան: 1935 թ. ավարտել եմ Խ. Աբովյանի անվ. միջնակարգ դպրոցը: 1933 թ. հաճախել եմ աէրոակումբ»:

Երբ լուսանկարդ տպվեց մեր ամսագրի առաջին համարում, հավաքվեցին քո դպրոցական ընկերները: Նրանցից շատերը իրար չէին հանդիպել 18-20 տարի, դժվարությամբ էին ճանաչում իրար: Հավաքվեցին խմբագրությունում, հետո գնացին Ամիրյան փողոցի վրայի ձեր հին դպրոցը: Կիրակի օր էր, պահակը ներս չէր թողնում նրանց, զարմանում էր՝ ինչ են ցանցառացել այս բեղ-մորուսով տղամարդիկ, կանայք, որ երևի տատիկներ են վաղուց: Մի կերպ համոզեցին, ներս մտան դպրոց, գտան ձեր դասարանը, նստեցին: Հիշեցին 35 տարի առաջվա չարությունները, նույն րոպեի մեջ ծիծաղեցին, լրջացան, տխրեցին: Վազվզեցին միջանցքներով, բարձրացան տանիքի տակի այն փոքրիկ սենյակը, որտեղ հիշո՞ւմ ես, քննությունների ժամանակ, պարապում էիք դու, Աֆրիկյան Լևոնը, Սահակյան Պողոսը, Դանիելյան Դանիելը… Հիշո՞ւմ ես, մի առավոտ այդ սենյակում սատկած չղջիկ գտաք, երևի գիշերն էր ներս ընկել ու գլխով զարկվել պատին: Դու ձգեցիր չղջիկի թևերը, մեխեցիր պատին՝ ինքնաթիռի ձև տալով ու ներքևում մեծ-մեծ տառերով գրեցիր՝ «Դեպի Հյուսիսային բևեռ է թռչում Արտյուշովը»:
Քո չարաճճիություններն էլ մտաբերեցին:

Հիշո՞ւմ ես, սիրում էիր անընդհատ ընդմիջել քիմիայի ուսուցիչ Հայկ Հովհաննիսյանին: Բավական էր ուսուցչի չնչին վրիպումն անգամ, ձեռք էիր բարձրացնում: «Ի՞նչ կա, Արտյուշա»: «Գիտեք, ընկեր Հայկ, կարծես թե ճիշտ չէ»: «Ո՞վ ասաց քեզ»: «Մենշուտկինը»: Մենշուտկինը քիմիայի դասագրքի հեղինակն էր, իսկ դասագիրքը ճիշտ քո թևի տակ էր, թեպետ հաստ էր սարսարփելի, հատկապես քո թևի տակ: Պատահում էր, որ դու էիր սխալվում և, այդ դեպքում, անպայման ասում էիր. «Ներեցեք, ընկեր Հայկ, ես ու Մենշուտկինը իրար լավ չէինք հասկացել»: Ընկեր Հայկը սիրում էր քեզ, նա բարի ժպտում էի միայն, իսկ դասարանում ամենքը մտածում էին, թե դու մեծ քիմիկոս ես դառնալու և ընկեր Հայկը հուշեր է գրելու քո մասին:

Իսկ հիշո՞ւմ ես գենոսե Ահարոնյանին, գերմաներենի դասատուին: Մի անգամ, երբ բոլորը դաս էին գրում, ետևի շարքից թրմփոց լսվեց: Շուռ եկան, դու էիր թռել ետևի նստարանի վրայից՝ Իկարի նման պարզած ձեռքերդ: «Գենոսե Արտյուշա,- քմծիծաղով հարցրեց ուսուցիչդ,- էդ ինչի՞ վրա ես»: «Թռչում եմ»: «Ո՞ւր»: «Տիեզերքից»: «Դե լավ, հասնես աստծուն, մեզնից բարև հաղորդիր»,- ծիծաղեց ուսուցիչդ, նա էլ էր քեզ շատ սիրում: «Ախր, գենոսե, հենց նոր եմ աստծո մոտից գալիս, ասաց, որ ձեզ էլ տանեմ…»:

Դպրոցից ռեստորան գնացին ընկերներդ, կյանք է, վաղուց չէին հանդիպել, անցյալը հանկարծ զարթնել, խլվլում էր նրանց երակներում, դու այնքան կծիծաղեիր, եթե տեսնեիր այդ հայրիկ-մայրիկներին, աներ-զոքանչներին… Առաջինը քո կենացը խմեցին, հանկարծ մի վայրկյանում անունդ տալով լրջացան, ոտքի ելան, անխոս կուլ տվեցին դառը հեղուկը: Կենացդ խմեցին և դասարանի մյուս տղաների կենացը, որ մնացին անհայտ ճամփեքի վրա. Միշա Կոդաբաշյանը, Դանիել Դանիելյանը, Կոլյա Աղամալյանը, Թորգոմ Թադևոսյանը, Հովհաննես Խուդոյանը, Սարգիս Բաբայանր… Հիշո՞ւմ ես: Ես էլ խմեցի նրանց հետ, թեպետ բժիշկներն ինձ արգելել են, բայց երևի ամենից շատ ե՛ս պիտի խմեի, քանի որ իմ սերնդի մանկությունն էր, որ դուք փրկեցիք, բայց այդ մասին հետո: Թամադա ընտրեցին, ինչպես հարկն է: Գիտե՞ս ում: Աֆրիկյան Լևոնին: Այն Լևոնին, որի հետ 9-րդ դասարանում գնացիք աէրոակումբ ընդունվելու: Հիշո՞ւմ ես, վախենում էիր. «Լևոն,- ասում էիր,- մեզ չեն ընդունի, բոյներս կարճ է»: Իրար սիրտ տվեցիք, գնացիք քննության Սպանդարյան փողոցի վրայի հիվանդանոցում: Չորս-հինգ սենյակում ակնոցավոր մարդիկ տնտղեցին ձեզ, լսեցին սիրտը, թոքերը, հազար անգամ ասացին՝ շնչիր, հետո՝ մի շնչի և կարծես ամեն ինչ լավ պիտի վերջանար: Վերջին սենյակում, երբ Լևոնը ուզում էր շորերը հագնել, նրան մոտեցավ սպիտակ մի խալաթավոր: Երևի բժիշկ էր: Մոտեցավ, կոպիտ հրեց Լևոնին, «Ինչո՞ւ ես շորերդ հագնում»: «Լավ եմ անում,- ավելի բարձր գոռաց Լևոնը,- մի հրի»: Դու երևի հասկացար, Արտյուշա, որ բժիշկը ձեր նյարդերն է փորձում ու դրա համար, երբ նա քեզ էլ հրեց, դու. «Բժիշկ ջան, շատ ներողություն, խնդրում եմ մի հրեք»: «Լավ կանեմ, կհրեմ»: «Այդ դեպքում՝ ես ներողություն»:

Բժիշկը դրանով չբավարարվեց, նա մոտեցավ և կախիչի վրայից թափեց քո բոլոր շորերը: Բայց դու ծիծաղեցիր ու դառար Լևոնին. «Մի բարկանա, Լյով, բժիշկը երևի հիվանդ է»: Հաջորդ օրը դու իմացար, որ քեզ ընդունել են ակումբ, իսկ Լևոնին՝ ոչ: Դա երկինք տանող սանդուղքի առաջին աստիճանն էր, Արտյուշա, և դու աշխարհի չափ երջանիկ էիր:

Բայց օդաչուի համար՝ սանդուղքի մյուս ծայրը միշտ էլ հենվում է օդին, այդ դու դեռ չգիտեիր կամ երևի դրա համար էիր երկինք ձգտում…

Լավ թամադա եղավ Լևոնը, ծիծաղեցրեց ամենքին, կենացներ ասաց, էլի հինն էր, թեպետ կնճիռներ կային աչքերի տակ, երևի նաև սրտում, ով գիտե: Իսկ Լևոնի տեղակալը Ազատուհին էր, Սառաֆյան Ազատուհին: Պիտի հիշես, ձեր դասարանի բոլոր տղաները թաքուն սիրահարված էին նրան: Դու չէ, նրանից ցածրահասակ էիր: Երբ առաջին օրը Ազատուհին ձեր դասարան եկավ իր երկու ընկերուհու հետ, դուք իններորդում էիք: Դե, ամաչկոտ աղջիկներ էին, դասամիջոցին մնացել էին պատի տակ ու խեղճ-խեղճ նայում էին ձեր աննորմալություններին: Ազատուհին մինչև հիմա հիշում է, որ դո՛ւ մոտեցար այդ պահին նրանց և ասպետավարի ռևերանս անելով. «Արտյուշա, 9-րդ դասարանի համար առաջին տղան, եղեք, ինչպես ձեր տանը»:

«Իսկ համար երկրորդն ո՞վ է»,- հարցրեց աղջիկներից մեկը: «Դարձյալ ես»: Ծիծաղեցիք, հետո մյուս տղաներն էլ մոտ եկան ու երեք աղջիկը միանգամից խառնվեցին դասարանին: Ազատուհին հիմա տատիկ է. Արտյուշա, թեպետ արտաքուստ բոլորովին նման չի տատիկի. ոչ գոգնոց ունի, ոչ գլխաշոր, գրպաններում փշատ, չամիչ չկա: Բարալիկ, գեղեցիկ կին է, դասատուի նման: Բայց բարի է, քեզ շատ է սիրում, նրա տղան հիմա քո տարիքին է, քսանհինգ-քսանվեց տարեկան: Կարլենին դու բոլորովին չէիր ճանաչի: Նախ նա հիմա բեղ-մորուք ունի, ինչպես Կուբայում են թողնում (քո ժամանակ Կուբայի մասին չէին խոսում), հետո… Հիշո՞ւմ ես, Կարլենը քեզնից էլ կարճահասակ էր, փոքրիկ ու ոտանավորներ էր գրում: Մի քառյակ ասեմ, երևի չես մոռացել.

Դասարան մի լայնածավալ
Իսկ անունը ավարտական,
Ահա պոեմայիս վայրը
Խառնիխուռն ու սատիրական…

Բանի նման չի, չէ՞… Հավատա ինձ, հիմա լավ է գրում: Հիմա նա Հայաստանի ամենալավ բանաստեղծներից է: Բայց մեկ է, եթե հիմա դու կարդայիր նրա նոր գրածները, չէիր իմանա, թե դա ձեր Կարլեն Մուրադյանն է: Ախր նա ոչ միայն բեղ ու մորուք, նոր անուն-ազգանուն ունի՝ Գևորգ Էմին: Եղիշին հիշո՞ւմ ես, Մկրտչյան Եղիշին, հիմա բժիշկ է, աշխատում է Վեդու շրջանում. նա այդ օրը միայն իմացավ, որ իր սիրած բանաստեղծ Գևորգ Էմինը իր դասընկերն է՝ Կարլենը: Մի խոսքով, շատ հետաքրքիր էր: Իսկ Կարլենը կամ Էմինը՝ ինչ պատմում էին, ասում էր՝ «Չեմ հիշում»:

Հիշեցին ձեր դասարանի Մոսկվա-Լենինգրադ գնալը: Ամբողջ տարին աշխատում էիք շինարարությունում, համերգներ տալիս, որ փող հավաքեք: Դու էլ էիր նրանց հետ աշխատում, թեպետ գիտեիր, որ չես գնալու: Դպրոցն ավարտելուց հետո պիտի աշխատանքի մտնեիր, անմիջապես, տան տղամարդ էիր դառնում, հեշտ չէր: Դա էլ, քո աշխատանքն էլ հիշեցին, Արտյուշա, աշխարհում ոչ մի բան չի մոռացվում, միայն թե դու չիմացար այդ մասին, լավ մարդկանց համար միշտ ուշացումով է գալիս այդ պահը: Հուզվել էր նույնիսկ պրոֆեսորը: Գլխի ընկա՞ր ում մասին է. դե, իհարկե, Լևոն Խաչիկյանի: Հիշո՞ւմ ես, երբ հարցնում էին, թե ինչ ես դառնալու, նա ասում էր. գիտնական, պրոֆեսոր: Ճիշտ է, մի քիչ կարմրում էր, բայց ասում էր: Եվ դառավ, դեռ մի քիչ էլ այն կողմ գնաց. նա հիմա մեր ակադեմիայի թղթակից-անդամ է, Մատենադարանի դիրեկտոր: Դու Մատենադարանի մասին էլ չգիտես, այն ժամանակ չկար, թեպետ աշխարհում կային այն հրաշք ձեռագրերը, որ կամաց-կամաց հայրենիք վերադարձան: Հիմա Երևանում 10 հազարից ավելի ձեռագիր կա հավաքված մի տան մեջ, և Լևոնն է այդ տան ղեկավարը: Նա դառավ, ինչ երազում էր: Աֆրիկյան Կոստյան էլ բժիշկ դառնալ էր երազում, դառավ, Ակտարյան Հայկուշը՝ ուսուցիչ: Իսկ այ, Պողոս Սահակյանը մտածել էր աստղաբաշխ դառնալ, հիմա քիմիկոս է, փոխանակ երկինք նայի, աչքը չի կտրում մանրադիտակից: Հիշո՞ւմ ես Պողոսին. քանի՜ անգամ ես նրա համար արդուկել քո սպիտակ, մետաքսե վերնաշապիկը, ինքդ չես հագել, տվել ես նրան: Միայն նրա՞ն. ձեր տղաներից ով կարևոր տեղ գնար, գալիս էր ու «Արտյուշա…»: Դու արդեն գիտեիր, հանում-տալիս էիր, եթե արդուկած էր լինում, իսկ եթե չէ, կրակին էիր դնում արդուկը…

Մինչև ուշ գիշեր նստեցին ձերոնք, հիշեցին, ծիծաղեցին, տխրեցին, որոշեցին, որ սրանից հետո շուտ-շուտ կհանդիպեն (չեն հանդիպի, կյանք է), երգեցին ձեր հին երգերը, հետո դուրս եկան փողոց և տերողորմյայի հատիկների պես անցյալի թելից դուրս գլորվեցին հատիկ-հատիկ:

Վաղը նրանք կզարթնեն անցած գիշերվա գոլ տաքությամբ, ինչ-որ բան կհիշեն, ինչ-որ բան արդեն մոռացած կլինեն, կյանք է, և նորից դարձած կլինեն հայրիկ, մայրիկ, զոքանչ, աներ, ակադեմիկոս, բժիշկ, հաշվապահ, գյուղատնտես ու կշարունակվի կյանքը: Բայց նրանց ամենքի սրտի մի անկյունում դու կաս, Արտյուշա, ինչպես առաջին սերը, առաջին վիշտը:

3.
«10-րդ դասարանն ավարտելուց հետո ընդունվեցի աշխատանքի՝ խնայդրամարկղում:

1936 թ. արդեն համալսարանի քիմիական ֆակուլտետի ուսանող էի»…

Շատերը զարմացան, որ երկնքներում թափառող քո հոգին մարդկանց սկսեց նայել խնայդրամարկղի ապակե լուսանցքի միջից: Բայց դու տան տղամարդ էիր և երկինքը քո հոգու մեջ էր, երկինքն արդեն չկար առանձին: Մի տարի աշխատեցիր, շարունակեցիր պարապել աէրոակումբում, սովորում էիր պարաշյուտով թռչել (ինչո՞ւ սովորեցիր, երբ որ միայն մի անգամ քեզ հարկավոր եղավ պարաշյուտը և դու գերադասեցիր մնալ վառվող օդանավի մեջ, ինչո՞ւ…):

1936 թ. սեպտեմբերին՝ համալսարան, և եթե օդաչուական ֆակուլտետ չկար, ուրեմն, կեցցե ընկեր Հայկը և Մենշուտկինը, քիմիկոս կդառնաս…

Ծանր օրեր էին: Ամեն օր ազատ դասեր էին լինում. դասախոսներից մեկնումեկին գիշերը տարած էին լինում, ամեն օր ժողով՝ ուսանողներից մեկնումեկին «մերկացնում» էին: Հիշո՞ւմ ես, մի անգամ քննվում էր ձեր կուրսեցի Սահակի հարցը: Նրա հորը բանտարկել էին մի քանի օր առաջ: Սահակը հրաշալի տղա էր, և բոլորը նստել էին գունատ, վշտացած ու վախով: Այնտեղ, ամբիոնի մոտ ծղրտում էր մեկը և ասում, որ կոմերիտմիությունը Սահակի տեղը չէ: Դու էլ նստած էիր, չէիր ծիծաղում, աչքերդ մթնել էին, դողում էիր ինչ-որ ներքին ցրտից: Ամբիոնի մոտ ծղրտոցը լռեց, պիտի քվեարկեիք ու դու վեր կացար: Զարմանքով նայեցին քեզ, որովհետև դու պիտի կատակեիր, իսկ կատակելու պահ չէր, դու ծիծաղ պիտի պարտադրեիր մարդկանց, ո՞վ ծիծաղի սիրտ ուներ այդ պահին: Իսկ դու. «Ես չգիտեմ թշնամի՞ է Սահակի հայրը թե չէ, չգիտեմ, բայց Սահակը, չեմ կասկածում, թե պետք լինի՝ կյանքը կտա մեր երկրի համար…»: Դու ինչ-որ բաներ էլ ասացիր, լուրջ ու գունատ նստեցիր տեղդ, իսկ Սահակը ընդամենը չորս տարի հետո զոհվեց Ղրիմի թերակղզում, Սահակին չհեռացրին, միայն ութ ձեռք բարձրացավ, վաթսուներկուսը քեզ հետ համաձայնեցին…

Քեզ թվում է դա ավելի քի՞չ էր, քան երկինք թռչելը և կարծում ես, երկինքը վերևո՞ւմ է, մարդուց անջա՞տ, ինչպես աթոռն ու սեղանը, ինչպես ազնվությունն ու ստորությունը: Էխ, Արտյուշա…

Այդ անհասկանալի օրերին էր, որ դու սիրեցիր նրան: Ի՞նչ աղջիկ էր նա, ինչ գույնի էին աչքերը, մազերը, սիրտը՝ չգիտեմ: Չգիտեմ, թեպետ սեղանիս վրա նրա նամակն է, իսկ ականջումս նրա դողդողացող ձայնը, երբ խոսում էր ինձ հետ հեռախոսով: Քո սիրած աղջկա զավակը հիմա համարյա քո հասակակիցն է. քսանչորս տարեկան, ուրեմն, պիտի հասկանաս, թե ինչու նա ուզեց անհայտ մնալ: Բայց ահա մի քանի տող՝ նրա նամակից: «Արտյուշան սիրում էր Երևանի զբոսայգիները, ամեն զբոսայգում իր ծառուղին ուներ: Երբ մտնում էինք Կոմայգի, նա առանձնանում էր, քայլում աջ թևի ծառուղով ու հպարտ դեմք ընդունած ասում. «Արտյուշովի ծառուղին է…» Դեռ այն ժամանակ նա երազում էր, որ հիշեն իր անունը և դրան հասավ… կյանքի գնով…»:

Էխ, Արտյուշա, նա չի գրել, թե ինչու հենց այդ ժամանակ էր, որ դու հանկարծ սկսեցիր սիրել Երևանի զբոսայգիների մտերիմ լռությունը, գաղտնապահ ծառերի ընկերությամբ քայլելը, երբ երկուսով էիք, իսկ ծառուղիներում դուք միշտ երկուսով էիք: Զբոսայգիները հիմա շատ-շատացել են Երևանում, բայց ես գնացի Կոմայգի, գտա քո ծառուղին: Ո՞ր նստարանին եք դուք նստել, ո՞ր ծառի ճյուղերն են թաքցրել ձեր առաջին համբույրի շփոթմունքը, չգիտեմ, բայց հիմա ամեն երեկո ուրիշ զույգեր են, իսկ ծառերը չեն հիշում ոչինչ: Ես անասելի տխրությամբ եմ մտածում քո անանուն աղջկա, այն հազար-հազար աղջիկների մասին, որոնց սիրած տղաները մնացին անհայտության ճամփեքին, աղջիկների, որոնք, ճիշտ է, ամուսնացան, երեխաներ ունեցան և հիմա արդեն տատիկներ են դառնում և ոչ ոք չի տեսնում նրանց ներսում ծխացող այն՝ առաջին կրակը (հիշո՞ւմ ես, ձեր ժամանակ էլ երգում էին. «Միշտ մոխրի տակ կրակ կմնա…»): Ականջիս մեջ հանկարծ արթնանում է քո անանուն աղջկա դողդողացող ձայնը, որ հանկարծ շշունջի էր փոխվում (երևի մարդիկ էին մտնում սենյակ, իսկ նրա աղջիկը քսանչորս տարեկան է), կարծես տեսնում եմ նրա հոգնած դեմքը, որ կենդանացել է մշուշ դառած անցյալով: Ես նրան երևի երբեք չեմ ճանաչի, երևի տրոլեյբուսում պատահաբար նրան կզիջեմ իմ տեղը ու չեմ իմանա, որ նա է, չեմ զգա նրա սրտի մոխրի տակ մնացած կրակը ու կիջնեմ, կգնամ իմ գործին՝ գոհ ինձնից, որ քաղաքավարի եղա: Իսկ նա, գիտեմ, կպահի այս ամսագիրը, որտեղ քո լուսանկարներն են, այս տողերը, և կնայի, կկարդա, երբ տանը ոչ ոք չի լինի և անաղմուկ ներս կմտնես դու, Արտյուշա, որ քսանհինգ տարեկան ես, կնստես քո սիրած աղջկա մոտ, որի հիսունն է լրանում: Եվ այսպես կլինի երկար տարիներ, կմաշվեն, կխունանան ամսագրի էջերը, իսկ կրակը կմնա… Եվ քանի՜ հազար այդպիսի աղջիկներ են տատիկ դառնում հիմա, և ո՞վ կհասկանա նրանց աչքերի մեջ մլմլացող մի պեծ տխրությունը, որ չի մարում, չի վերջանում: Նրանք էլ երևի կկարդան, կհիշեն՝ փոխելով անուններն ու ամսաթվերը, աչքերի գույնն ու սիրած ծառուղին: Ես մտածում եմ, թե քանի՜-քանի կորած տղաների նկարներ ունենք դեռ տպագրելու, և մի՞թե բոլորը հնարավոր է…

…Եվ եկավ այդ օրը: 1937 թ. ապրիլի 7-ին քիմիական ֆակուլտետի 3-րդ կուրսը համալսարանի սև շենքի առաջ հավաքված երկնքին էր նայում: Մյուս կուրսերի ուսանողները ուսներն էին թոթվում. գժվե՞լ են, ի՞նչ է, քիմիկոսները…

Չէին գժվել: Այդ օրը դու առաջին անգամ պիտի նստեիր օդանավի ղեկի մոտ՝ Երևանից Գորիս: Հիմա, մեր նոր ինքնաթիռով Երևանից Գորիս երեք-չորս րոպե է տևում, այն ժամանակ երևի երկար էր, և դու երևի ավելի կերկարացնեիր, որովհետև քսան տարեկան էիր, որովհետև առաջին անգամ օդանավի ղեկն էր ձեռքերիդ մեջ և քեզ արդեն համարյա Չկալով էիր զգալու: Կուրսեցիներդ էլ, համալսարանի մայթին խռնված, ուրախ էին քեզ համար, բայց այդպես էլ չտեսան քո ինքնաթիռը: Երկար սպասեցին, երեք-չորս ժամ, բոլոր դասերը ձախողվեցին, բայց երկնքում ինքնաթիռ չերևաց: Որտեղից երևար. թռել էիր առավոտ վեցին, չէիր կարողացել տղաներին իմաց տալ, որ ժամը փոխվել է: Վերևից տեսար դու համալսարանի սև շենքը, սիրտդ թրթռաց, և երկիրը թվաց անսահման հեռու, թեպետ կարող էիր շենքի բոլոր լուսամուտները հաշվել: Դա քո առաջին թռիչքն էր, Արտյուշա, որ նույնն է՝ ինչ առաջին սերը, առաջին վիշտը:

Երեկոյան բոլոր ընկերներդ իմացան, որ դու թռել ես, իսկ հաջորդ օրերին ամբողջ համալսարանն էր բզզում. «Գիտե՞ք, քիմիականի 3-րդ կուրսի Արտյուշան…»:

Երրորդ կուրսը քեզ համար վերջինը եղավ: Աշխարհի վրա ամպեր էին կուտակվում, երկրին արծիվներ էին հարկավոր և երկիրը դիմեց իր զավակներին: Դա հեքիաթի արքայադստեր ձայնն էր և դու գնացիր այ այդ ձայնը գտնելու: Հիշո՞ւմ ես, փողոցում հանդիպեցիր Ազատուհուն: «Ինչո՞ւ ես դուրս եկել համալսարանից»: «Գնամ, գիտես էլի, օդաչուական դպրոց»: «Բա քիմիա՞ն»: Դու ժպտացիր սատանայական քո մեղմությամբ. «Ինչքա՜ն մեծ օդաչու կա, ազգանունի վերջին վանկը ով է, ուզում եմ, որ մեկի ազգանունն էլ յան-ով վերջանա, հը՞, լավ չի՞ լինի…»:

Ազատուհին ծիծաղեց. «գիժ»: Նա այդ պահին չէր կարող մտածել, որ դա ձեր վերջին հանդիպումն է, որ դու քիչ հետո կթեքվես կողքի փողոցը, կկորչես մարդկանց մեջ ու ետ չես դառնա, կարծես թե իսկի չես էլ եղել աշխարհում, չես ժպտացել՝ կապույտ աչքերիդ ողջ մգությամբ, չես սիրել, տխրել, երազել: Չես գա: Կդառնաս խունացած լուսանկար, ցրված մշուշ, եռանկյունի նամակ, որ ետադարձ հասցե չունի, հուշ կդառնաս: Ազատուհին չգիտեր, դրա համար ինքն էլ ծիծաղեց.

«Դե լավ, կսպասենք մինչև մեծ մարդ դառնաս, հուշեր կգրենք…»:

Գնացիր:

Իսկ ընկերուհուդ հուշը իմ սեղանին է:

4.
«…1938 թ. դեկաեմբերին մեկնեցի Վորոշիլովգրադ, օդաչուական դպրոց: 1940 թ. ստացա

կրտսեր լեյտենանտի աստիճան և սկսեցի ծառայել մեր էսկադրիլիայում»:

— Նվագիր, Արտյուշա:

Չէիր սիրում, երբ քեզ խնդրում էին, ինքդ էլ էիր ուզում նվագել: Քսան-քսանմեկ տարեկան տղաներ էիք. առաջին անգամ այդքան հեռու Հայաստանից, հարազատներից, ծանոթ, հասկանալի փողոցներից, սիրած աղջիկներից:

Տղաներ կային Լենինականից, Երևանից, շուտ եղբայրացաք ու միասին էիք տխրում: Երևի այնքան էլ լավ չէիր նվագում, մի տարի գնացել էիր համալսարանի նվագախումբը, դա ի՞նչ է որ, բայց տղաները հուզվում էին: Ուրախ երգ էլ նվագեիր, տխրում էին: Շեփորի դեղին կոկորդից լսվում էին հայրենի աղբյուրների քչքչոցը, գնացքի շնչառությունը, որ հարազատ մարդիկ էր բերելու, մայթերի ձայնը, որ տուն էր կանչում ուշ գիշերին:

— Կռունկ չալե, օղուլ, — խնդրում էին գյումրեցիները:

— Է՜յ ջան Երևան, — հրամայում էին երևանցիները:

— Давай, Артюша, что-нибудь такое,- խնդրում էին ռուս տղաները, չասելով, թե что-нибудь какое, — պարզապես նրանք էլ էին կարոտում իրենց կեչիներին, աղջիկներին, գնացքներին:
Ու դու նվագում էիր:

Նվագում էր ղարսեցի Օհանջանի տղան, որ հրաշքով փրկվել էր կոտորածից ու շեփորում էր աշխարհին, որ ինքը կա, կլինի, երկինք կբարձրանա, նվագում էր…

Իմ սեղանին այդ տարիների լուսանկար է: Քո մարտական ընկերը՝ Պետրոս Ավակիմովն է ուղարկել Թբիլիսիից:

Խունացած նկար է, երևի ձերոնցից մեկնումեկի գործը: Հինգ հայ տղաներ եք, կոմունարկաներով: Չորսով նայում են քեզ ու ժպտում, երևի դու էլի ինչ-որ ծիծաղելի բան ես ասել, «Այս լուսանկարը ինձ համար շատ թանկ է,- գրել է ընկերդ նամակում,- թանկ է իբրև հիշողություն ու ես խնդրում եմ անպայման ետ ուղարկել»: Պետրոսը հիմա ՏՈՒ-104 օդանավ է վարում, Արտյուշա, վիթխարի մի ինքնաթիռ, որ իննուկես ժամում Մոսկվայից Մոնրեալ է թռչում, կտրելով Ատլանտյան օվկիանոսը:

Ես պատկերացնում եմ, թե ինչպես պիտի հրճվեր քո հոգին, երբ ամեն անգամ նստեիր այդ պողպատաթև արծվի ղեկի մոտ՝ կտրելով աշխարհներ, անապատներ, օվկիանոսներ: Երևի լրջացած կլինեիր մի քիչ, փոքր-ինչ ճերմակած կլինեին մազերդ, բայց աչքերդ կլինեին նույնը: Նույն մանկականը, սատանայականը, ինչպես ահա այս նկարում: Քրոջդ, Շողիկի հետ ես նկարված, Երևանում: Օդաչուի շորերով ես, օձիքիդ՝ կրտսեր լեյտենանտի քառակուսին: Քույրդ լուրջ է, մեծավարի, նրա հայացքի մեջ ինչ-որ բան կա հորիցդ, ինչ-որ լարված տխրություն, զուսպ արժանապատվություն: Նա կարծես և ուրախ է, որ թռչող եղբայր ունի, և տագնապ կա՝ ձգված շրթունքների անկյուններում: Երևի հնարում եմ, որովհետև ես այսօր եմ նայում այդ նկարին, իսկ նկարը քարացած կամ թղթացած ակնթարթ է, ոչ ավելին: Այս նկարի տակ գրված է- 1940 թ.: Արձակուրդ էիր գնացել: Տեսար Երևանը, հորդ, Շողիկին, եղբորդ: Նրան տեսար… Երևի նորից շրջեցիք ձեր ծառուղիներում, չխոսեցիք ապագայի մասին, որովհետև նա շատ մոտիկ ու հնարավոր էր թվում, իսկ մոտիկ բաների մասին մարդիկ լռում են: Շուտով, ասացիր նրան կայարանում, երբ վերադառնում էիր էսկադրիլիա: Շուտով՝ ասացիր մորդ, Երևանին, քո ծառուղիներին: Եվ ոչ ոք չէր կարող մտածել այդ պահին, որ նույնիսկ մի դար հետո չի գալու այդ շուտովը, երբեք չի գալու. որ մայրդ քսաներկու տարի երկնքին է նայելու՝ չհավատալով ոչ մի ժամանակի, որ սիրածդ աղջիկը խեղդելու է իր ներսում քո պատկերը, կյանք է, որ քույրդ լարվելու է որպես զսպանակ, մնալով միակը՝ Օհանջանյանների մեծ գերդաստանից, որի զավակների շիրիմները խոտով են ծածկվել Ղարսի սրբապղծված զերեզմանատանը: Ամենքն էլ հավատում էին, որ շուտով… և դրա համար քեզ ժպիտով ճամփու դրին ու այնքան էլ երկար չնայեցին քո մաքուր, կապույտ աչքերին. շուտով գալու էիր, ամուսնանալու, շուտով շարունակվելու էր ղարսեցի Օհանջանի կարկտահար զարմը, և քո տղան երևի դարձյալ Օհանջան պիտի լիներ, առաջին Օհանջան Օհանջանյանը՝ ծնված ապահով հողի վրա, թեպետ նախնիների շիրիմներից հեռու…

Շուտով:

5.
«…………….

……………..»

Այստեղ ավարտվում է ինքնակենսագրությունդ, որ գրեցիր սովորական մի օր, աշակերտական քառակուսի տետրից պոկած մի թերթի վրա: Եվ հիմա իմ սեղանի մոտ դրված երկրորդ աթոռը դատարկ է: Այն օրը, երբ հավաքվել էին դասընկերներդ և ուրախանում էին, ես անընդհատ քեզ պատկերացնում էի նրանց հետ: Այսինքն, ուզում էի պատկերացնել: Ուզում էի պատկերացնել, թե ինչ բաժակաճառ կասեիր, ինչպիսին կլինեիր հարբած ժամանակ, ինչ կնվագեիր քո շեփորով: Ես հիմա նայում եմ այդ օրվա լուսանկարներից մի քանիսը, որ Պողոսը ինձ բերեց:

Ահա Ավագյան Հովհաննեսը՝ Վանյան, հիշո՞ւմ ես, դեռ այն ժամանակ հրապուրված էր ռադիոյով, միտքը թափառում էր եթերում, հիմա նա մեր օդանավակայանի ռադիոծառայության պետն է: Դուք միասին կաշխատեիք երևի, օդում, երբ թռչելիս կլինեիր, ընկերդ կմիանար քեզ. խախտելով կարգուկանոն. «Ի՞նչ կա-չկա, Արտյուշա», «Լավ եմ, Վանյա ջան…»: Ահա Հայկուշ Ակտարյանը, նա մեր քաղաքի ամենալավ դասատուներից է, այդ օրը նույնիսկ ոտանավոր էր գրել. «Նստած ենք ահա իրար դեմ ու դեմ. ժպտում ենք մանկան անկեղծ ժպիտով: Թեպետ մազերիս եղյամ է նստել, բայց հոգիներս…»: Եթե նստեին դեմ առ դեմ, հինգ-վեց աթոռ կմնար դատարկ, հարկավոր չէր, դու էլ չէիր ուզի դա և չէին ուզի մյուսները, որոնց աթոռները նույնպես դատարկ էին: Այդ երեկո ամենից շատ Արփիկն էր հուզված, Բաղդասարյան Արփիկը. հիմա բժշկուհի է: Նա էր, որ պահել էր Գևորգ Էմինի 1936 թվին գրած ոտանավորը, ուրիշ թղթեր, որոնցից մանկության հոտ էր գալիս, նա էր, որ ասաց. «Դուք հիմա կգնաք, ամեն մեկդ ձեր ընտանիքն ունեք, կյանքը, իսկ ինձ համար ամեն ինչ անցյալի ճանապարհներին է, ես մի քանի տարի կապրեմ այսօրվա հուշով, հետո՞…»:

Այսպես է, Արտյուշա, կյանքը ձմեռ պապի չէ, և միայն քաղցրավենիք չէ, որ բաժանում է, վշտեր էլ է բաժանում:

Կոտիկին չէիր ճանաչի դու այդ երեկո: Հիշեցի՞ր որ Կոտիկին. Աֆրիկյան: Բարալիկ, գանգրահեր տղա էր, միշտ կոկ հագնված, հիմա լայնացել է. սպիտակում են մազերը. բժիշկ է, Արզնի առողջարանի գլխավոր բժիշկը: Արձակուրդին կգնայիր նրա մոտ, Արզնի, ցերեկները հանգստացող կլինեիր, երեկոյան գլխավոր բժշկի անձնական հյուրը, ձեռ կառնեիք իրար, կտխրեիք, կվերհիշեիք. կլսեիք Հրազդանի բարակած ձայնը, աչքի տակով կնայեիք դեպի մթությունը գնացող երիտասարդ զույգին, կասեիք. «Ծերանում ենք»:

Ես մի կողմ եմ դնում լուսանկարները:

Չծերացար:

Ոչինչ չեղավ այս բոլորից:

Պատերազմ եղավ:

1941 թվականի դեկտեմբերին դու արդեն ռազմաճակատում էիր, 1942 թվականի հուլիսին… Մարտական կյանքիդ այս վեց-յոթ ամիսը անհայտ է դեռ, մենք որոնում ենք մարդկանց, որ այդ ամիսներին քեզ հետ են եղել և երևի կպատմեն նաև քո առաջին մարտի մասին: Իսկ վերջին մարտը: Ահա կարդում եմ քո մարտական ընկերոջ, Մամիկոն Դավթյանի նամակը: «1942 թ. օգոստոսին, Տամբովի Օռլովկա օդանավակայանում ռուս մի օդաչու՝ Նիկոլայ Իլյինսկին, իմանալով, որ ճանաչում եմ Արտյուշային, ինձ պատմեց նրա սխրագործության մասին, որին ականատես է եղել: Դժվար է ինձ հիմա, քսանհինգ տարի անց, վերհիշել ամեն ինչ, բայց հիմնականը հիշում եմ: Թշնամին ձգտում էր ամեն կերպ ներխուժել Վորոնեժ, մերոնք հերոսաբար պաշտպանվում էին: «Պետլյուկով-2» ինքնաթիռների էսկադրիլիան, ուր ծառայում էր նաև Արտյուշան, առաջադրանք է ստանում ռմբակոծել թշնամական զորքերի կուտակումները՝ Կաստորնի-Վորոնեժ հատվածում: Մեր վեց արծիվներին թշնամին դիմավորում է ահեղ կրակով, օդ են բարձրանում քսան «Մեսսերշմիտդներ»: Մարտը տեղի էր ունենում 4000 մետր բարձրության վրա: 15-20 կիլոմետր էր մնում մինչև ռմբակոծման օբյեկտը, երբ Արտյուշայի ինքնաթիռը լուրջ վնասվածք ստացավ: Սակայն Արտյուշան շարունակեց մարտը, անցավ այդ տարածությունը և այրվող ինքնաթիռը ուղղեց թշնամու վրա: Այսպես ապրեց իր կյանքի վերջին րոպեները մեր Արտյուշան»: Ահա բոլորը և գումարած մի քանի տող. «Իբրև ռազմական օդաչու ուզում եմ ավելացնել. տվյալ օդային իրադրության մեջ Արտյուշան լրիվ իրավունք ուներ կասեցնել առաջադրանքի կատարումը և պարաշյուտով վայրէջք կատարել: Դա նաև միանգամայն հնարավոր էր: Ուրեմն, Արտյուշան անձնազոհության է գնացել գիտակցաբար»: Արտյուշայի մյուս ընկերը՝ Արմենակ Թումասյանը նույն նկարագրությունը լսել է ավիոբրիգադայի հրամանատար, Սովետական Միության հերոս, փոխգնդապետ Ֆիրցևից: Փոխգնդապետը նույնպես ասել է, որ Արտյուշան կարող էր և իրավունք ուներ փրկելու իր կյանքը: Արտյուշայի անձնազոհության լուրը անցավ բերնե-բերան, ինչպես վերհիշում է Մամիկոն Դավթյանը, հաջորդ օրը լույս տեսած մարտական թերթիկները պատմեցին հայազգի արծվի մասին («թերթիկներից մեկը ես պահում էի ինձ մոտ մինչև 1943 թ. ապրիլի 25-ը. այդ օրը ես օդում այրվեցի, այրվեց նաև պլանշետը, որի մեջ թերթիկն էր՝ վերջին հուշը իմ ընկերոջ մասին»), զորամասերում կոմիսարները զրույցներ անցկացրին, կոչ անելով վրեժ լուծել հերոսի մահվան համար, նա ետմահու պարգևատրվեց «Կարմիր դրոշի» շքանշանով, իսկ ռազմադաշտում դեռ չէին հանգել օդային մարտի կրակները: Երևի ինչ-որ տեղ այրվում էր նաև Արտյուշայի սիրտը:

Այդպես ապրեց Արտյուշա Օհանջանյանը իր կյանքի վերջին րոպեները:

Ինչպե՞ս ապրեց…

Ո՞վ կպատմի, թե ինչ էր անում և խորհում նա վերջին պահին: Ոչ ոք:

Ո՞վ լսեց նրա վերջին բառերը, վերջին անգամ ո՞վ տեսավ նրա սատանայական աչքերի երկաթե փայլը: Ոչ ոք:

Ո՞վ կարող է կռահել, թե ինչ պատկերներ էին նրա հոգում, մո՞րը հիշեց արդյոք, սիրած աղջկա՞ն, Երևանի ծաղիկնե՞րը, որ հուլիսին կանաչ են ու ցնորք, թե՞ պայծառ, անհնարին կապույտ մի երկինք տեսավ, որտեղով թռչում էին արծիվները:

Վերջին պահին նրա հետ էր միայն պղնձե բարեկամը՝ շեփորը, որ լուռ էր, սսկված և հետո էլ այրվեց հրդեհներում նրա ջահել սրտի հետ, այրվեց, հալվեց, դառավ հեղուկ պղինձ և ոսկով ու տխրությամբ լցրեց հայրենի հողը: Ո՞վ կգտնի այդ հալված պղինձը, կհավաքի հողի հատիկների միջից, նորից շեփոր կձուլի, որ նա պատմի վերջին վայրկյանների ողբերգությունը: Ոչ ոք:

Ուրեմն, լռենք, չհորինենք:

Մանավանդ որ դրա կարիքը չկա: Մենք չգիտենք, թե ինչ էր մտածում վերջին վայրկյանին Արտյուշան, բայց մենք գիտենք նրա կյանքը՝ մինչև այդ վայրկյանը: Տասնչորս տարեկանից նա բարձրանում էր դեպի երկինք տանող սանդուղքով, որի մի ծայրը ամպերին էր հենված: Նա գիտեր դա ու բարձրանում էր. դրա համար էլ՝ վերջին վայրկյանին նա երբեք էլ երևի չմտածեց, թե դա վերջին վայրկյանն էր: Դա նրա կյանքի հերթական վայրկյանն էր, որ նա ապրեց սովորականի պես, տղամարդավարի: Հասկացա՞վ նա, որ մեռնում է: Իհարկե: Հասկացա՞վ, որ երկնքի գույնը վերջին անգամ է տեսնում: Իհարկե: Ճչա՞ց սիրտը ահավոր ցավից, կյանքի կարոտից: Իհարկե: Հիշե՞ց պարաշյուտը, որ կարող էր փրկել իրեն՝ իհարկե: Բայց… Բայց այրվող ինքնաթիռն ուղղեց ներքև, թշնամական տանկերի ու զինվորների լկտի շարքերի վրա: Այս ամենը երևի մի վայրկյան էր, վայրկյանի տասներորդական մաս, բայց նաև նրա ամբողջ կյանքն էր՝ Ղարսից մինչև Վորոնեժ:

Ծեր արծիվները, երբ զգում են մահը, լեռներ են իջնում, որոնում քարանձավներ: Երիտասարդները մեռնում են երկնքում: Ոչ թե նրա համար, որ արհամարհում են կյանքը, չեն վախենում մահից: Ոչ, սիրում են կյանքը և չեն ուզում մեռնել: Բայց երիտասարդ արծվի կյանքը երկինքն է, թռիչքը, իսկ մահը միայն մի վայրկյան է, կամ վայրկյանի մեկ հարյուրերորդական մասը:

Արտյուշա Օհանջանյանը մեռավ երիտասարդ արծվի նման՝ երկնքում: Եվ եթե հնարավոր լիներ, եթե թաղեին նրան երկնքում, ամպերի մեջ, որ նա հավերժորեն լսեր օդանավերի ձայնը, դիպչեր նրանց արծաթե թևերին, շնչեր բարձունքի քամին: Եթե հնարավոր լինե՜ր…

Հետո՞:

Այդ հետո-ն Արտյուշայի մոր համար մինչև 1961 թ. հունիսի 13-ն էր, երբ նա մեռավ Երևանում, աչքը երկնքին, որտեղով գալու էր որդին: Նա չէր հավատում որդու մահին, բոլոր մայրերը, և լավ էր, որ չապրեց ևս ութ օր, մինչև 1961 թ. հունիսի 21-ը, երբ «Կոմսոմոլսկայա պրավդա» թերթում, ի թիվս քառասուն անձնազոհ քաջերի, տպագրվեց նաև Արտյուշայի անունը: Այդ հետո-ն Շողիկի համար ահավոր լռությունն էր, որ իջավ երեք թանկագին կորստից հետո (Արտյուշան, մյուս եղբայրը՝ Գևորգը, և ամուսինը): Այդ հետո-ն Արտյուշայի մտերիմների համար այն վիշտն ու հպարտություն էր, որ չմարեց քսանհինգ տարի և չի մարի դեռ շատ տարիներ…

Հիմա Արտյուշայի մասին կիմանան շատ-շատերը: Գուցե Կոմայգու այն ծառուղին հնարավոր կլինի կոչել նրա անունով: Գուցե Երևանի Աբովյանի անվան դպրոցում կմտածեն այս տարվա դեկտեմբերի 24-ին նշել իրենց շրջանավարտի ծննդյան 50 տարին, գուցե Արտյուշայի անունը կընդունի պիոներական որևէ ջոկատ: Ու կշարունակվի նրա պայծառ կյանքը, որ ընդհատվեց երկնքում, քսանհինգ տարի առաջ:
Ահա և բոլորը:

Ներիր ինձ, Արտյուշա, եթե չկարողացա վերականգնել քո դիմանկարը: Եթե բաց տեղեր մնացին, չասված խոսքեր, եթե չհերիքեցին իմ հավաքած գույնզգույն խճաքարերը: Եթե ինչ-որ բան ասվեց ոչ-այնպես, եթե եղան սխալներ, խորթ գույներ: Ներիր: Մեր պարտքն էր վերադարձնել քո անունը մեր ժողովրդին և այսուհետև այն տեսնել քո ավագ եղբոր՝ Նելսոնի անվան կողքին: Իսկ պակասը կլրացնեն ուրիշները:

Արտյուշա: Քո պապի հողաթմբին քառասունյոթերորդ տարվա խոտն է կանաչել Ղարսի սրբապղծված գերեզմանատանը: Հայրդ Ախուրյանի ափին է: Ռուսական ձիգ տափաստանում, Վորոնեժի մոտ՝ դեռ երևի կայծկլտում է քո սիրտը, որ լիքն է բարությամբ ու աշխարհի գույներով: Իսկ կյանքը շարունակվում է. ծնվում են հայ տղաներ, որ երկինք են երազում, իսկ երկինքը նույնն է ինչպես միշտ՝ մաքուր ու վտանգված, մոտիկ ու անհասկանալի: Երկինքը արծիվներ է սիրում:

Հուլիս, 1967 թ., Հանքավան

Աղբյուր՝ Garoun.am

Արտյուշա Օհանջանյան (1917, դեկտեմբերի 24, Կարս — 1942, հուլիսի 8, Վորոնեժի մոտ), հայ օդաչու:
1918 թվականի սկզբին Արտյուշայի հայրը ընտանիքի հետ ստիպված թողնում է հարազատ Կարսը և հասնում է Թիֆլիս: 1924 թվականին ընտանիքը հաստատվում է Լենինականում: Նույն թվին մահանում է հայրը: Մայրը Արտյուշային և 1913 թվականին ծնված դստերը՝ Շուրային, 1922 թվականին ծնված երկրորդ տղային՝ Գևորգին, հանձնում է որբանոց: Որբանոցում մայրը հավաքարարուհի է աշխատում: 1930 թվականին որբանոցի ցրումից հետո ընտանիքը տեղափոխվում է Երևան: 1936 թվականին Արտյուշան ընդունվում է ԵՊՀ քիմիական ֆակուլտետ, միաժամանակ պարապելով աերոակումբում, որտեղ նրան հրապուրում էր պարաշյուտային սպորտը: Երկրորդ կուրսից ինքնակամ մեկնում է Վորոշիլովգրադի օդաչուական դպրոցը:

1942 թվականի հուլիսի 8-ին շտուրմական գնդից Վորոնեժ քաղաքի մոտ հարձակվում է հակառակորդի տանկային շարասյան վրա և զոհվում է:

Ետմահու պարգևատրվում է Կարմիր դրոշի շքանշանով