Սա [առաջինից հաշված] իններորդ և երկրորդ հնգյակի չորրորդ խրատն է, որ ասում է. Սուտ մի՛ վկայիր, ինչը մեծ անօրինություն է նախ և առաջ ճշմարտության [նկատմամբ], որ Աստծո անունն ու զարդն է բոլոր իրերի, շինությունը ամբողջ աշխարհի: Սուտ վկան ավերող է, որովհետև վկայում է մի բանի համար, որ ոչ տեսել, ոչ էլ իմացել է: Նաև որովհետև այլոց մեղքին է հաղորդակից լինում ու վավերացնում այն` նրանց հաստատելով չարիքի մեջ, որ գործեցին, և համաձայն Տիրոջ վճռի նրանք դառնում են սատանայի բնակարան. «Երբ նա սուտ խոսի` ինքն իրենից է խոսում» (Հովհ. Ը 44) որովհետև ճշմարտությունը Աստծունն է, իսկ սուտը` սատանայինը. «ինքն իրենից»-ը այն է, թե սուտը իմը չէ, այլ սատանայինն է այն «գանձը», որով խաբեց նախամայր Եվային ու նրա բոլոր ծնունդներին, որոնց որ կարողացավ: Այդ պատճառով էլ ասում է. «Սուտ է նաև նրա հայրը», ոչովհետև ինքն է ծնողն ու սկիզբը ստության, և ամեն սուտ վկա մասնակից է նրա կամքին ու եթե չզղջա` տանջվելու է, որովհետև ասում է. «Տերը կորստյան է մատնում նրանց, ովքեր սուտ են խոսում» (Սղմ Ե 7), քանզի ամեն ճշմարտախոս բերան ճշմարտության հոգու դուռն է և ամեն սուտ շրթունք` դևերի ու դժողքի մուտքը:
Բայց մենք մեր բերանը բացենք Աստծո խոսքի ճմարտախոսությամբ, որպեսզի առնենք [Ս.] Հոգին և չկորզենք մահը` մեր շուրթերի վրա իբրև պահապան և ամուր դուռ դնելով Աստծո երկյուղը, որպեսզի մեր սրտերը չխոտորվեն Տիրոջից` չվարժվելով ճշմարիտ խոսքին, այլ նախակրթվում ստության մեջ, որ սուտ վկայությունն է, քանզի ասում է. «Քո խոսքերով պիտի արդարանաս և քո խոսքերով պետք է պարտավորվես» (Մտթ. ԺԲ 37):
Տասներորդ խոսքը Աստծունն է, որ երկրորդ հնգյակի ավարտն է:
Մի՛ ցանկացիր: Մանավանդ սա պատշաճ ու հանճարեղորեն է ասված, որովհետև տասներորդ պատվիրանի վախճանին ու ավարտին աստվածավայել «Մի՛ ցանկացիր»-ը դրեց, որ սկիզբն ու աղբյուրն է բոլոր մեղքերի, քանզի անհնար է մեկին առանց ցանկության կամավոր մեղքերի գործել` թե՛ շնություն, թե՛ սպանություն, թե՛ գողություն, և թե ամեն տեսակ մարմնական հանցանք, նաև հոգեկան նախանձ, հպարտություն, չկամություն, չարակնություն, հայհոյանք, բամբասանք, բանսարկություն և սրանց նման բաներ. այս բոլորի առաջնորդը ցանկությունն է: Այս պատճառով Աստված կամենալով կարճել ամեն տեսակ չարյաց արմատը, ասում է. Մի՛ ցանկացիր` իմանալով, որ ցանկությունը վնասակար դավադիր, դաժան և ամեն ինչ հաղթող բան է: Նրա զորությունից չի կարող զերծ մնալ և ոչ ոք, ով մասնիկ ունի կենդանական շնչի` թե՛ երկրային, թե՛ ջրային և թե՛ օդային կենդանիները, նույնիսկ սողունները, շնչաբույս բանջարեղենը, որովհետև նրանք իսկ ցանկանում են իրենց անհրաժեշտ հյութը, տարրերի համամասն բարեխառնությունը: Եվ եթե դա մյուս կենդանների բնության կարիքն ու գոյության պատճառն է` նրանց ավելցուկը մուտք գործելով մեր` մարդկանց մեջ ախտ ու մեղք է հորջորջվում և [դառնում] պատճառ հոգեկան մահվան, որովհետև մեր մեջ ևս, քանի դեռ ցանկությունը չի հիվանդացել` կեցության պատճառ է, անպարսավելի, որ բնական է, ինչպես կերակուր, շոր, արթուն լինելուց ու աշխատելուց հետո քնել ու հանգստանալ ցանկանալն է, ինչն անմեղադրելի է, որ ուներ նաև մեր Տեր Քրիստոս, որ ասում էր աշակերտներին. «Ցանկանալով ցանկացա ձեզ հետ ուտել զատիկը» (Ղուկ. ԻԲ 15): Սակայն [ցանկություն է] նաև Խոսքով առաջնորդվելով Աստծուն և աստվածային իմանալի կերակուրին ամենասուրբ, սնուցողական ըմպելիքին փափագելը: Բանական, մտավոր, Աստծո պատկերը և Քրիստոսի անդամը լինելով մեզ ևս վայել է նրանց նմանվել, ու երբեք նրանցից ավելի վատ չգտնվել` անբանությամբ, անասնական ախտով: Ըստ որում և արգելում է խոտելի ցանկությունները` ասելով մեզ.
Մի ցանկացիր քո ընկերոջ կնոջը, ոչ էլ նրա այգին և ամենը, ինչ քոնը չէ: Այս պատճառով Քրիստոս խրատում է մեզ ասելով. «Ձեր գոտիները թող պնդված լինեն մեջքներիդ» (Ղուկ. ԺԲ 35), այսինքն` ասում է` երիկամների, այն է` բանական հոգու վրա կապեք գոտին [երիկամների], որ ցանկության տեղն է, որպեսզի շրջվի դեպ վեր առ Աստված երկնային անճառելի հոգևոր բարիքները, համաձայն հրային բնության, որ մշտապես միտում է դեպ վեր, որովհետև ցանկությունը տաք է, ըստ այնմ և որոշ աշխարհական [մտածողներ] այն հուր են անվանում: Եվ իր բնությունն այն է, որ խոսքի թևով վեր է ընթանում և ոչ թե նյութական բաների պես ներքև թափվում, ինչպես Սոդոմի օտար կրակը, որ բնությանն հակառակ վերից վար էր թափվում իբրև անձրևի ջրի կաթիլներ և ձյունով փրփրած թանձր օդ, որ ձյունաբեր եղանակին մասնատվելով թերթ թերթ իջնում է երկնքից, որովհետև սոդոմացիները էգերի բնական պետքերի հանդեպ ցանկության բնական շարժումը, հակառակ արարչադիր մեր բնության, շեղեցին դեպ անբնականը: Այդ պատճառով Դատավորը օտար պատժով էր դատում նրանց` ծծումբի վերածելով ցորենաբեր, գինեբուխ, մրգաբեր օդը և ռունգերի շնչառությունը հանդարտեցնող ցողաբեր, կենդանարար օդը դարձրեց բորբոքված կրակի բոցեր և խեղդող մահասպան հեղձուկի, որից խրատվելով զգուշանանք մեր բնության կարգին և քրիստոսադիր օրենքներին, որոնք եկան Իսրայելի Նոր օրենքներով լրացնելու հին ստվերի թերին[9]. մենք, որ նրա անդամն ենք և նրա մարմնի մարմինը ու նրա ոսկրի ոսկորը միացած ահալի Գլխին (տե՛ս Եփես. Ե 30), որ մեր օրենքն ու կենդանության սահմանն է` նստած Ծնողի աջ կողմը, որ իբրև նախակարապետ գնացել է մեզ համար պատրաստելու անապական փառքի ճոխ սեղանը, որի մասին է խորհել տալիս սքանչելի Պողոսը` ասելով. «Վերին բաների մասին խորհեք, ուր Քրիստոս նստած է Աստծո աջ կողմում» (Կողոս. Գ 2):
Բայց պետք է իմանալ, որ Տասն պատվիրանը իբրև ընդհանուր, բոլոր տեսակների և մասնակի պատվիրանների բովանդակիչը, հավաքիչն ու իմի բերողն է, որ ամբարված գտնվում են բոլոր աստվածաշունչ գրքերում: Առաջինը, որ ասում է. Ես եմ քո Տեր Աստվածը. Տերը Հայրն է Աստվածը` Որդին: Եվ [այն խոսքն, որ] ասում է, թե` Թող քեզ այլ Աստված չլինի` Սուրբ Հոգին է. երեք անձեր փառավորված մեկ բնության և իշխանության մեջ.
Երկրորդը, որ ասում է, թե` Քեզ համար մի՛ պատրաստիր ձեռագործ կուռքեր` կարգադրում է մեզ հեռու մնալ չար բաներից, որոնք ձեռքով են ստեղծվում և հաստատվում տևական սիրով, [մարդուն] կապվում առանց տրոհվելու իբրև մի պաշտելի գործ, ինչպես ոսկու, արծաթի հանդեպ սերը [բաներ], որոնք ձեռքով են ստեղծվում և պահվում իբրև մնայուն ու սեփական, և կամենում ենք ուրիշներինը ևս մերը դարձնել: Եվ սա կռապաշտություն է համարվում, ինչպես ասում է առաքյալը. «Ագահությունը, որ կռապաշտություն է» (Կողոս. Գ 5):
Իսկ երրորդը ասում է. Քո Տեր Աստծո անունը իզուր մի տուր. մեզ սովորեցնում է ամենևին չերդվել, որովհետև զուր և ունայն են այս [աշխարհի] բաները: Սրանց պատճառով վայել չէ երդումով տալ Աստծո ահագին անունը:
Եվ չորրորդը ասում է. Զգույշ եղիր շաբաթ օրը` խրատելու մեզ` զերծ մնալ ամեն տեսակ չարից և մեր հոգին հանգիստ պահել խղճի խայթից, որ գործից հետո դառնում է մեր ոսոխն ու դատախազը, որովհետև Շաբաթը պարապություն և հանգիստ է կոչվում:
Իսկ հինգերորդն ասում է Պատվիր քո հորն ու մորը. սա իր մեջ պարունակում է թագավորներին, իշխաններին, դատավորներին, ավագներին, ծերունիներին և երախտավորներին [տրվելիք] պատիվը, որովհետև սրանք բոլորը ծնողների կարգին են, և մենք պարտական ենք հնազանդվել սրանց որպես ծնողների:
Իսկ վեցերորդն ասում է. մի՛ սպանիր. սա իր մեջ ըստինքյան մեկին չգանակոծելու, չզրկելու, չհայհոյելու, չբամբասելու, չատելու խրատ ունի, որովհետև նա, ով ատում է իր եղբորը` մարդասպան է (Ա Յովհ. Գ 15), և ամեն մարդասպան կյանք չունի իր մեջ:
Յոթներորդ պատվիրանն ասում է. մի՛ շնացիր. սա իր մեջ ըստինքյան բովանդակում է բազում զգուշություն անարժան արվամոլներից, անասնամոլներից, որ ահավոր է լսողների և ծանր` պարկեշտ ու աստվածասեր մարդկանց համար. դրանք սատանայի գյուտեր, դիվական ոճիրներ, Աստծո բարկությունից եղած աշխարհակործան ավերներ, բայց նաև կատակաբանություն, կանացի բամբասանք, կենցաղայնություն և ստորին նայվացքներ են, որոնց տերունական խոսքը սրտի շնություն է անվանում (Մտթ. Ե 28):
Ութերորդ պատվիրանն ասում է. Մի՛ գողացիր, սա մեզ արգելում է հափշտակել ուրիշի բարիքը, [զերծ պահում] ագահությունից, կաշառքից և սրանց նման ախտերից:
Օրենքի իններորդ խոսքն ասում է Սուտ մի՛ վկայիր, ինչը խրատում է մեզ չանիրավել, չդատապարտել, որովհետև բոլոր դատարկաբանների փոխարեն պատասխան ենք տալու դատաստանի օրը` չլինել կասկածամիտ, բանսարկու, չարագրգիռ, շողոքորթ, կեղծավոր, քինախնդիր, երդմնազանց, շատախոս, ով չի փրկվում մեղքից. սրանց նման այլ բաներից հարկ է հրաժարվել աստվածասեր մարդկանց:
Տասներորդ պատվիրանն ասում է. Մի՛ ցանկացիր, որ արգելում է ցանկացողի բոլոր (քմահաճությունները), ովքեր տարտղնված են ամեն տեսակ հակառակ գործերի մեջ, ըստ կերակուրների, խմիչքների, շորերի, շինությունների, իշխանությունների և սրանց նման բաների հանդեպ ունեցած ճաշակի, որին մարդիկ հոժարում են` պարտվելով (հոգու) անբան և անասուն մասից և հարբելով չարի դեղատվությունից: Եվ չկա որոմի մի սերմ, որից բժշկվելու դեղ չգտնվի Աստծո Տասնաբանյա պատվիրանների հրամաններում, որի պատճառով այն պարունակողն ու բովանդակողն է օրենքի բոլոր խրատների, որոնք կան աստվածաշունչ գրքերում:
Արդ, Տասն պատգամները` հինգ հինգ, որոնք բաշխված են երկու պնակիտներում համեմատված և Քրիստոսի մեջ են միավորված այսպես. առաջին հնգյակի առաջին խոսքը, որ ասում է. Ես եմ քո Տեր Աստվածը` Քրիստոս, Թող քեզ այլ աստվածներ չլինեն, և սա հաստատում է երկրորդ հնգյակի առաջին խոսքը, որ տասի շարքում վեցերորդն է. Մի՛ սպանիր քո Տիրոջը և մի՛ եղիր աստվածասպան: Առաջին [հնգյակի] երկրորդ խոսքը` Քեզ համար մի՛ պատրաստիր ձեռագործ կուռքեր` համապատասխանում է երկրորդին, որ ասում է Մի շնացիր, որովհետև կռապաշությունը շնություն է անվանվում. [քանզի կռապաշտ է նա] ով լքում է երկնավոր փեսա Քրիստոսին: Եվ սա Տասից հաշված հինգերորդը և առաջին [հնգյակի] երրորդն է, որ ասում է. Քո Տեր Աստծո անունը իզուր մի տուր և այլն: Ութերորդը և երկրորդը [հնգյակի] երրորդը ասում է. Մի՛ գողացիր Քրիստոսի Աստվածության [մասին խոսող] գրքի վկայությունը որովհետև ով գողանում` նա ստում է: Իսկ առաջին [հնգյակի] չորրորդը,որ ասում է Հիշիր շաբաթ օրը, երբ Քրիստոս գործելուց հետո Խաչի վրա հանգչեց, որպեսզի, երբ հարություն առնի, սուտ չվկաես, թե` «աշակերտները գիշերը եկան գողացան» (Մտթ. ԻԸ 15), որի մասին [ակնարկում է] Իններորդ պատվիրանը, որ երկրորդ հնգյակի չորրորդն է: Իսկ առաջին հինգերորդն ասում է. Պատվիր քո հորն ու մորը. Աբրահամին և Սառային` հավատալով օրհնության պարգևական զավակին` Քրիստոսին և չցանկանալով Խաչ հանել նրան, այլ կամենալով Պիղատոսին աղաղակել ասելով. Անգութ: Սա երկրորդն է, ինչը վկայում է երկրորդ հնգյակի առաջին խոսքը, որ տասներորդ պատվիրանն է եզրափակում:
Արդ, օրենքի տասն խոսքերը գլխավորն են ու ավելի տարողունակ քան Հին և Նոր Կտակարանները, ինչպես և ասվեց, թե «հնար կա է՛լ ավելի բազում ընդարձակությամբ լայնանիստ ծովում նավարկել` լուսածնունդ մարգարիտներ և պատվական ակնեղեն գտնելու համար»[10]: Բայց քանի որ գիտուններից խոսքի չափավորության խրատն առանք, ուստի բավական են ասված խոսքերը մեր կյանքի զգուշության համար` սրանցով դաստիարակվելով աշխարհիս հանցավոր և սնոտի կերպարանքի նսեմության մեջ` (պատվիրաններով) իբրև երկնքի աստղերով նկատելու հանդերձյալ աշխարհի նավահանգիստը և դեպ այնտեղ ուղղելու մեր մտքի մակույկները` ընդդիմակայելով հեշտալի հողմերի խռովության և փառքի ու փառազրկության տրտմություններին, չբարձրամտել ու չվստահանալ հաջողությամբ ու բարեկամներով [և չհուսահատվել] չար բախտից, թշնամանքից և տրտմությունից, որովհետև [սրանք] ստորին աշխարհի կիրքն ու բարքն են, ի սկզբանե մարդկային գյուտեր, մարդկային վարքի [հետևանքով եղած] փորձություններ: Հորդորական այս խոսքերը առավելապես թող ձեզ լինեն` նորահասակ մանուկներ և երիտասարդներ` արթնությամբ արիանալու ընդդեմ չարի և պահքով, աղոթքով հարատևելու [Սուրբ] Գրոց և գիտունների խրատների մեջ, զարդարվելու` երկյուղով և հարսնանալու` սիրով, սպանելու արյան և մարմնի [տռփական] տաքությունը և նենգությունը, ազատ պահելու մտքի ճանաչողությունը, որովհետև ազատամտությունից է այստեղի արքայությունը[11]:
Եվ Ինքն Աստված` Հին և Նոր պատվիրանների պարգևողը, ողջերի ու մեռյալների դատավորը, սրբոց փառավորիչը, թող ձեզ բոլորիդ դարձնի բարի պատվիրանների շտեմարան` ձեր սրտերը` Աստծո մարմնացած սեղան, աստվածագիծ տախտակների պնակիտներ` գրված Սուրբ Հոգով` անձանց և այլ [պակեշտ մարդկանց] սպասավորելով այս Հին և Նոր կտակի անխոտոր ճանապարհով:
Արդ, նույն Ինքը նստած երկինքների երկնքում, արևելքից թող մեր հայրապետական աթոռը հաստատուն ու անշարժ պահի և արեգակից ավելի պայծառ, և այժմվա աթոռակալին երկար օրեր պարգևի և Տիրոջ առջև հանի առանց ամոթի: Թագավորների թագավորը` Աստված թող Խաչով օրհնի պսակված այս թագավորին, աշխարհակալներին, իշխաններին, մանավանդ քրիստոնեական հավատով զարդարված և Քրիստոսի կամքով ազատագունդ բանակներն [առաջնորդող] իշխաններին, և թող զորացնի ռամիկ հեծյալններին ընդդեմ ուղղախառ հավատքի պատերազմողների` խաղաղության և զգոնության մեջ պահելով մենաստանները, կրոնավորներին, երկնանման վանքերը,պատվիրանների կարգ ու կանոնով, օրենքով` ամուր և անդրդվելի, քաղաքներն ու գյուղաքաղաքները` բարեկարգ ու օրինապահ, գյուղերն ու ագարակները բարեխրատ և երկյուղազարդ դարձնի և առհասարակ եկեղեցականներին ու աշխարհականներին, տղամարդկանց և կանանց, ծերերին ու մանուկներին անարատ, անսխալ, անբիծ և անբանբաս պահի` բոլորի մեջ ծրարելով Իր երկյուղի, Քրիստոս Աստծո սիրո մեջ, որպեսզի մենք ևս միմյանց օգնելով Աստծո հզոր զորությունից ընդունենք սփոփական մխիթարությունը, և Նա մեր սուգը ուրախության կվերածի, մեր ցավերը` առողջության, մեղքերը` արդարության, մահկանացու լինելը` անմահության, այստեղի կյանքը` երկնավոր արքայության ժառանգության, որ ճշմարտապես փրկվածների համար ցնծություն և ուրախություն է մեր Տիրոջ Հիսուս Քրիստոսի մեջ, Նրան փա՜ռք:
[1] Արիստոտելի (384-331 թթ. Ն.Ք.) այստեղ ակնարկված երկին («Ստորոգութիւնք») բացառիկ կարևոր դեր է վիճակվել միջնադարի փիլիսոփայական մտքի պատմության մեջ (տե՛ս Արիստոտելը և հայ փիլիսոփայությունը (հոդ. ժողովածու), Եր., 1980): Ուսումնական նպատակով շարադրվել են այդ աշխատության մեկնություններ (Պորփյուր, Մովսես Քերթող, Վահրամ Րաբունի, Պետրոս Բերդումյան և ուրիշներ): Երկի հայերեն թարգմանությունը հրատարակվել է հետևյալ գրքում «Կորիւն վարդապետի, Մամբրէի վերծանողի և Դաւթի Անհաղթի մատենագրութիւնք», Վենետիկ, 1833, էջ 359-408:
[2] Փիլոն Եբրայեցին կամ Ալեքսանդրացին (20 Ն.Ք. – 54 Ք.հ) Հին Կտակարանի այլաբանական, խորհրդական մեկնաբանության հիմնադիրն է, որի ժառանգությունը շոշափելի ազդեցություն է գործել քրիստոնեական միջնադարի մեկնաբանական ավանդույթի վրա: Այստեղ Վարդանը նկատի ունի Փիլոնի Ելից գրքի մեկնությունը. տե՛ս «Փիլոնի Եբրայեցւոյ մնացորդք ի Հայս…», Վենետիկ, 1826, էջ 330:
[3] Նկատի ունի Հերմես եռամեծ իմաստասերին, որի կիսառասպելական անձը նույնացվել է եգիպտական Թոթ չաստծո հետ` երբեմն համարվելով նաև վերջինիս հայրը: Նրա անունով հայտնի են ալեքսանդրյան խորհրդապաշտական միջավայրի ծնունդ «հերմեսյան գրվածքներըե» (Ա-Բ դդ.), որոնցից մեկը` «Հերմեայ եռամեծի առ Ասկղեպիոս Սահմանք»` մեզ հասել է միայն հայերեն թարգմանությամբ (հրատ. Հ.Մանանդյան, «Բանբեր Մատենադարանի», թիվ 3, 1956, էջ 298-313):
[4] Նկատի ունի Պտղոմեոս Փիլադելփոս թագավորին (284-247թթ. Ն.Ք.), որ անսալով Դիմիտրիոս Փալարեացու հորդորին Երուսաղեմի Եղիազար քահանայապետից խնդրեց իրեն առաքել հրեից սրբազան գրքերն ու հունագետ հրեաներ` հունարեն թարգմանելու այդ գրքերը: Ավանդությունը (Ա դ. Ն.Ք.) ասում է, որ երբ 72 թարգմանիչների իրարից անկախ կատարած թարգմանությունը համեմատում են, տեսնում են, որ դրանք բառացիորեն համապատասխանում են իրար: Ժամանակի ընթացքում այդ թարգմանությունը սրբագործվում է և թարգմանիչների թվով հորջորջվում Յոթանասնից (հունարեն Septuaginta):
[5] Եվագր Պոնտացին (346-400) Անապատական մատենագրության երևելի դեմքերից մեկն է: Թողել է հոգևոր ապրումի խորությամբ աչքի ընկնող մի շարք երկեր, որոնք հայերեն են թարգմանվել Ե դ., և հրատ. հ. Բ վրդ. Սագիսեան, «Վարք և մատենագրութիւնք սրբոյ հորն մերոյ Եւագրի Պոնտացւոյ», Վենետիկ, 1907:
[6] Վաղամեռիկ որդու պատկերի մեծարումը կռապաշտություն է որակված նաև ս. Գրիգոր Տաթևացու «Ոսկեփորիկ»-ում. տե՛ս աշխրհ. թրգմ. և ծանոթ. Հ.Քյոսեյանի, Եր., 1995, էջ 18:
[7] Միտքը քաղված է Փիլոն Ալեքսանդրացու Տասնաբանյայի մեկնությունից և «Վասն կենդանեաց առ Լիւսիմաքոս» երկից, տե՛ս «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի», հտ. Ա, էջ 337 («արագիլե):
[8] Քաղված է ս. Եփրեմ Ասորու Ծննդոց գրքի մեկնությունից. տե՛ս Ս. Եփրեմի մատենագրութիւնք, Հտ. Ա, Վենետիկ, 1836, էջ 41:
[9] «Ստվերնե ակնարկում է Հին Կտակարանը, իսկ լույսը, ճշմարտությունը` Նորը, որը լրացնում է «ստվերի թերին»:
[10] Բառացի քաղված է Տոնապատճառ ժողովածուից. տե՛ս «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի», Հտ. Ա, Վենետիկ, 1836, էջ 897:
[11] Միտքը գրեթե բառացի քաղված է Տոնապատճառ ժողոված-
ուից ու Եվագր Պոնտացու մատենագրությունից. տե՛ս «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի», հտ. Բ, էջ 200:
Սրբազան ավանդություն. Աստվածաբանություն/ աշխատասիրությամբ` Հակոբ Քյոսեյանի.- Եր.: «Յունիքիմ» ՍՊԸ, 2015, 175 էջ:
shavigh.am