Խաղաղ զբաղմունքի տեր մարդիկ էինք: Մեր զենքը գրիչն էր, մարտադաշտը` թուղթը: Ծնունդ էր, թե մահ, սեր էր, թե ատելություն, ուրախություն էր, թե տխրություն, գրչով էր կատարվում, թղթի վրա: Մեկ-մեկ եթե սպանության, արյուն թափելու հարկ էր լինում, էլի գրչով էր կատարվում, էլի թղթի վրա: Ու երբ հեռանում էինք գրասեղանից, հոգով ու մարմնով հանգիստ էինք լինում. ապրող, շնչող մարդուն դժբախտություն բերող ոչինչ չէինք արել:
Ազատ ժամերին հավաքվում էինք Գրողների տանը: Ընկերներ կային, բարեկամներ, հանդիպել էր պետք: Խումբ-խումբ նստում էինք դահլիճի պատերի երկայնքով շարված բազմոցներին, ասում-խոսում գրական, ոչ գրական, սակայն միշտ բոլորիս հուզող այս-այն հարցի մասին:
Հաճախ մեր զրույցներին, ավելի ճիշտ մեզ էր միանում այդ պահին Գրողների տանը հայտնված Ավետիկ Իսահակյանը, մեր Նախագահը, մեր Վարպետը:
Էլ ի՞նչ խումբ-խումբ նստել. շրջան էինք կազմում, կենտրոնում` Իսահակյանը: Եվ ավելի աշխույժ, ավելի բովանդակալից էին դառնում մեր ասուլիսները:
Ու երբ, թվում էր, սպառված էին օրվա հարցերը և ցրվելու, տուն գնալու ժամանակն էր, Վարպետը, մեղմ ժպիտը դեմքին, հայացքը սրան-նրան էր դարձնում: Զգում էինք, որ ասելիք-հարցնելիք ունի:
Հարցնում էր.
— Անեկդոտ-մանեկդոտ չկա՞:
Ինչո՞ւ չկա: Շա՜տ: Միայն թե, արի այդ հազարավոր անեկդոտների միջից ընտրիր այնպիսի մեկը, որ աշխարհ տեսած, կյանք տեսած Իսահակյանը գոհ մնա լսածից, եթե ոչ ծիծաղ, գոնե ծիծաղի ստվեր հիշեցնող բան երևա նրա դեմքին:
Ես, ինչ ճիշտ է` ճիշտ է, հեռու էի մնում գայթակղումներից. հանկարծ ինքս չդառնամ ծիծաղի առարկա: Լինում էին այնպիսիները, որ պատրաստակամ արձագանքում էին.
— Կա՜, Վարպետ:
Իսահակյանը դեմքը շրջում էր դեպի խոսողը.
— Որ կա, ինչի՞ ես պահում: Պատմիր:
Ու պատմում էին:
Վարպետը լսում էր անեկդոտը, մերթ, իսկապես, լիաթոք ծիծաղում, մերթ հազիվ ժպտում, մերթ էլ, ուղղակի, չէր թաքցնում դժգոհությունը.
— Հեչ բան էր:
Ասում էր ու բարձրանում տեղից:
Մենք էլ էինք ոտքի կանգնում, ցրվում մեր տները:
Մի անգամ, երբ կրկին մեզ հասավ Իսահակյանի` «Անեկդոտ-մանեկդոտ չկա՞ն», ինչպես պատահեց, ինքս էլ չհասկացա, բերանիցս դուրս թռավ.
— Կա՛ Վարպետ:
Հայացքը դարձրեց ինձ:
— Որ կա, ինչի՞ ես պահում: Պատմիր:
Ճա՞րս ինչ, պատմեցի:
Խոսքը առերես ամուսնուն նվիրված, իրականում ամեն քայլափոխի նրան դավաճանող կնոջ մասին էր:
Վարպետը լսեց-լսեց և, չէի սպասի քա՜հ-քահ ծիծաղեց: Աչքերը ջրակալվեցին: Երբ մի քիչ խաղաղվեց, ասաց.
— Էդպես է, բա՜: Զուր տե՞ղն եմ գրել. «Խարխուլ մակույկով հանձնվիր ծովին, քան թե հավատա կնոջ երդումին»:
Այդ էր ու այդ. թիրախ դարձա նրա համար: Որտեղ հանդիպում էր, երբ հանդիպում էր, ինչպիսի պայմաներում էր սեղմում էր պատին, իր սիրած հարցը դեմ անում ճակատիս.
— Անեկդոտ-մանեկդոտ չկա՞:
Լինելիս` կամ ծիծաղ, կամ ծիծաղի ստվեր, կամ էլ, կարճ ու կտրուկ.
— Հեչ բան էր:
Այսպես տարիներ շարունակ:
Ու թվում էր, սահման և վերջ չէին ունենալու մեր հավաքույթները, մեր ասուլիսները: Թվում էր, միշտ էինք լինելու մենք, կենտրոնում` Իսահակյանը, բաժանման պահին նրա հավերժական.
— Անեկդոտ-մանեկդոտ չկա՞:
1957 թվականի հոկտեմբերյան մի առավոտ, աշխատանքային օրը հազիվ սկսած, գնացի Գրողների տուն, կարևոր գործ ունեի միության առաջին քարտուղար Էդուարդ Թոփչյանի հետ: Նախօրյակին էինք որոշել ժամը. խանգարող չէր լինի, և երկուսով կզբաղվեինք ինձ հուզող հարցով:
Տեղ հասա, բարձրացա երկրոդ հարկ, վստահ բաց արի դուռը, համոզված, որ Թոփչյանին մենակ կգտնեմ: Սակայն, ինչպես բացել էի դուռը, այնպես էլ, և անմիջապես փակեցի, ինքս մնալով դրսում: Թոփչյանի մոտ նստած էր մեկ ուրիշը:
Զարմանալին այդ երկրորդի ներկայությունը չէր. գուցե մարդն էլ էր մի անհետաձգելի գործ ունեցել քարտուղարի հետ, նա էլ էր հանդիպման ճիշտ նույն ժամը հարմար համարել:
Իսահակյանն էր այդ երկրորդը: Դա էր զարմանալին:
Սակայն երկար մտածելու ժամանակ չունեցա. դռան փակվելու հետ լսեցի Վարպետի ձայնը.
— Ներս անցիր, Գարեգին:
Անցա ներս, բարևեցի, ինչպես միայն նրան էինք բարևում:
— Նստիր, — գլխով աթոռ ցույց տվեց:
Նստեցի:
Հայացքը ինձ վրա էր, աչքերը թախծոտ, դեմքը գունա՜տ-գունատ:
— Երևի մտածում ես, թե ինչու եմ էսպես կանուխ-կանուխ էստեղ եկել, հա՞, — դարձավ նա: — Ժամից ավել է նստած ենք: Մի քանի հարց կար, թողնել չէի կարող. օրը կանցներ, կյանքն էլ հետը: Կանչեցի Էդվարդին, որ նախագահ ու քարտուղար խելք-խելքի տանք: Տվեցինք, վերջացրեցինք: — Բարձրացավ տեղից: — Գնամ, — ավելացրեց, — դուք էլ ձեր գործին կեցեք:
Գնար պիտի, բայց նորից նստեց, ու աչքը գցեց աչքիս: Միայն նրան հատուկ ժպիտ երևաց դեմքին: Ու հանկարծ.
— Անեկդոտ-մանեկդոտ չկա՞:
Ամեն ինչ կանցներ մտքովս, բայց որ այդ ժամին անեկդոտ’ երբեք: Լիներ էլ, պատմելու տրամադրություն որտե՞ղից. միտքս ուրիշ բանով էր զբաղված:
— Չկա, Վարպետ, — վատ զգալով, որ անկեղծ ու ճիշտ չէր պատասխանս, ասացի ես:
Իսահակյանն իր տեղը, ինչպես միշտ էր անում նման դեպքերում, ավելի հարմարեցրեց:
— Կա՛, — շտապ վրա բերեց նա: — Սաադին է ասել դարեր առաջ:
Ժպիտը, որ քիչ առաջ փայլում էր աչքերում, չքացավ: Դեմքը անեկդոտ լսողի, մանավանդ պատմողի դեմք չէր այլևս:
— Պատմեմ` լսեք, — սկսեց:
— Ծնվում ենք ակամա, ապրում ենք զարմացած, մեռնում ենք կարոտով:
Լռեց: Մի՞թե վերջացրեց ասելիքը:
Ես և Թոփչյանը զարմացած նայեցինք իրար. դե դա ի՞նչ անեկդոտ էր: Ինքը կասեր.
— Հեչ բան էր:
Բայց, այ քեզ բան, Վարպետը սկսեց ծիծաղել, այնքան ուժեղ, որ ասես, հանճարեղ անեկդոտ էր լսել: Աչքերը ջրակալվեցին:
Ահագին ճիգ գործադրելով, ժպիտ հիշեցնող ինչ-որ բան երևացրի դեմքիս: Նույնը Թոփչանն արեց:
Իսահակյանը անտարբեր կրկին բարձրացավ տեղից:
— Ես գնամ, — ասաց ծիծաղի միջից, ու դեպի դուռը շարժվեց:
Շեմքին չհասած, կանգ առավ, շրջվեց: Դեմքին` ծիծաղի ոչ մի հետք: Աչքերը միայն թախիծ:
— Ձեզ մի տանջեք, — դեպի մեզ նետեց, — մեկ է, չեք ծիծաղելու: Կարիք էլ չկա, որ ծիծաղեք, ամեն անեկդոտ չէ, որ ծիծաղ է պահանջում: Պատմածս` դրանցից էր: Չի ծիծաղեցնում, բայց անեկդոտ է: Բա անեկդոտ չի՞, որ բնությունը` կյանքի կողքին մահ է ստեղծել: Ամենամեծ պարգևը տվել է մարդուն, հետո իր ձեռքով էլ ետ խլել նրանից: Անեկդոտ է: Տարիքիս հասնեք կհասկանաք:
Նորից շրջվեց, անցավ շեմքը, դուռը փակելով ետևից:
Մի քանի օր անց մեզ հասավ ցավալի, սիրտ մաշող լուրը. Իսահակյանը մեռել, հրաժեշտ էր տվել աշխարհին (Իսահակյանը մահացել է 1957 թ. հոկտեմբեր 17):
Սակայն, տարիներ անց, և միշտ էլ, ականջիս ոչ թե նրա թախիծ համակող վերջին անեկդոտն է, այլ նրա կենսուրախ, կենսախինդ, կենսասեր հարցը.
— Անեկդոտ-մանեկդոտ չկա՞:
Գարեգին Բես «Երկեր երեք գրքով. գիրք երրորդ»
«Սովետական գրող» հր., Երևան-1981, էջ 341-345
Աղբյուր՝ Magaghat.am
