«Բայց ձեր տրտմությունը ուրախության պիտի փոխվի» (Հովհ. 16.20)։
Հարցնում եմ ձեզ՝ ունկնդիրներիս, այժմ դուք ավելի զվա՞րթ եք, քան երբևէ, և արդյո՞ք շատ ուրախ եք զգում ձեզ: Կարծում եմ, որ ամենքիդ պատասխանն էլ պիտի բացասական լինի: Ինձ թվում է, որ մարդ որքան մեծանում է, որքան զարգանում և մասնավորապես խորամուխ է լինում գիտության ոլորտում, այնքան ավելի նրա մեջ աճում է տրտմությունը:
Տրտմությունը մակընթացության նման քիչ-քիչ տարածվում է հասարակության բոլոր դասակարգերում, և այդ դասակարգերի բոլոր ներկայացուցիչներն էլ մի օր հայտնվում են տրտմության հեղեղի ներքո: Աշնանային երկնքի նման՝ մռայլ ամպերը պատում են մեր ժամանակակիցներից շատերի կյանքի երկնակամարը, և ցավալին այն է, որ տակավին կան այնպիսիք, որոնք կարծում են, թե երջանիկ պիտի լինեն այն հայտնագործությունների շնորհիվ, որոնց մասին ամեն օր կարդում ենք թերթերում: Կամ էլ՝ այն հարստության և ունեցվածքի շնորհիվ, որին տիրանալու փափագով են ապրում նրանք: Բայց երջանկությունը, ուրախությունը չի գալիս, այլ ընդհակառակը, հեռանում է, խուսափում և պատրանքի պես փախչում է մեզնից:
Ինչպես անհատները, այդպես էլ ժողովուրդներն անցնում են մանկության շրջանով, որի ընթացքում նրանց սիրտը մեծ հույսերով է լցվում: Այդ փուլում լավատեսությունն է հաղթանակում, նրանք երևակայում են, որ գտնվում են լավագույն աշխարհում, և որ կյանքը լեցուն է խոստումներով:
Բայց որքան մեծանում են, այնքան հույսն անհետանում է, երկինքը՝ հետզհետե մթնում: Երբեմնի ուրախալի երգերը հետզհետե լռում են, և դրանց հաջորդում են տրտունջները, գանգատներն ու ողբերը, երբեմն էլ նույնիսկ վշտի, ցավի և ըմբոստության աղաղակները, և դա ոչ միայն աշխատավորների ու արհեստավորների դասակարգերում, այլև հարուստ և միջին խավերում:
Գիտեմ՝ ոմանք ինձ պիտի ասեն, որ մարդիկ երբևէ այնքան չեն զվարճացել ու չեն ուրախացել, որքան ներկայումս: «Տեսե՛ք,- ասում են,- ահա՛ զբոսատեղիներ, սրճարաններ, թատրոններ, հաճույքի վայրեր, ուր հաճախող խուռներամ բազմություն կա՝ մեծավ մասամբ բաղկացած ուրախության ծարավի երիտասարդներից»: Հիրավի, բավական է երեկոյան կամ կիրակի օրը քայլել ժամանակակից քաղաքներից որևէ մեկի փողոցներով, և կտեսնեք, թե զբոսանքի համար ինչպիսի «հարմարություններ» են ստեղծված:
«Ուրեմն ո՞ւր է այդ երևակայական տրտմությունը»,- հարցնում են զվարճության սիրահարները: Սակայն ո՞վ չի հասկանում, որ այդ բոլոր հաճույքներն ու զվարճությունները միայն մեկ նպատակ ունեն՝ մոռացության մատնել այն տրտմությունը, որը ծանրանում է մարդու սրտին ու թափանցում հոգու մեջ:
Այդ ամենը հայտնապես ցույց է տալիս, որ աշխարհը տրտում է, տրտո՜ւմ: Եթե մարդ իսկապես զվարթ լիներ, իրեն զբոսանքների չէր մատնի: Եթե մարդ երջանիկ լիներ, չէր փորձի զվարճության սիրավառ երկրպագուն լինել:
Թերևս ոմանք էլ առարկեն՝ նշելով, որ իրենք դժբախտ չեն, քանի որ գիտեն գոհանալ իրենց կացությամբ, քանի որ բարձր փառասիրական ձգտումներ չունեն, չունեն նաև անդենականի հույս կամ երկյուղ, այլ կարողացել են ճիշտ ընթացքի վրա ընկնել և բավականանալ փոքր բաներով:
Նույնիսկ եթե ենթադրենք, որ վերոնշյալ հավաստումներն անկեղծ են, միևնույն է, ես պնդում եմ, որ նրանք խաբում են իրենք իրենց: Վստահ եմ, որ նրանց սրտում խոր տրտմություն կա: Իսկ եթե նրանց թռիչքի թևերը կտրված են, եթե նրանց զգացումները ոտնակոխ են եղել, այդպիսիք կարծրասիրտներ ու քարսիրտներ են, որոնք բնավ չեն կարող երջանիկ լինել, քանի որ երջանկության և ուրախության առաջին պայմանը սիրտ «կրելը», սիրտ ունենալն է:
Դա էլ դեռ մի կողմ: Մի՞թե ամեն կողմից քրթմնջյուններ, ընդվզումի աղաղակներ և տրտմության ու սգի ողբեր չենք լսում: Բավական է աչքի անցկացնել մի թերթ կամ որևէ հանդես, բավական է կարդալ մի վեպ, և ահա՛ բոլոր էջերում տրտմության նշաններ կգտնեք: Որտեղի՞ց են գալիս այդ բոլոր ողբերը: Ո՞րն է այդ բոլոր ինքնասպանությունների շարժառիթը: Խոստումնալից երիտասարդներն ինչո՞ւ են կյանքից ձանձրացած որոշում դադարել ապրելուց, ինչո՞ւ են արհամարհում մարդկային բնության ամենախորունկ բնազդը՝ ապրելու պարգևը՝ այդպիսով անգթաբար փշրելով ծնողների սրտերը, նրա՛նց, ում այդքա՜ն սիրում էին և որոնցից սովորեցին սիրել….
Ուրեմն որտեղի՞ց է գալիս այդ հոգեկան դառը վիճակը: Ինչպե՞ս պետք է բացատրել մերօրյա այդ տրտմությունը: Ոմանք պատասխանում են, որ ներկա ժամանակի դժվարությունները, կյանքի պայքարը, անզուսպ մրցակցություններն են, որ մարդուն տրտմության մեջ են գցում:
Այս իսկ պատճառով էլ մարդկային գոյության պայքարը վերածվել է մի կատարյալ պատերազմի, մի իրական ճակատամարտի, որի ընթացքում մարդ հազիվ է շունչ քաշելու ժամանակ գտնում, և այդ ճակատամարտում տկարները, անկարողներն ու բոլոր նրանք, ովքեր չեն կարող ուժգին դիմադրություն ցույց տալ, ճնշվում են, և ինքնին ի հայտ է գալիս տրտմությունը:
Շատ ճիշտ է, որ այս կյանքում կան մեծամեծ դժվարություններ, և շատ տաժանելի ու իրապես ծանր է կյանքի կռիվը: Եվ բնական է, որ կարեկցանքի են արժանի բոլոր նրանք, ովքեր տկարության և ոչ պատշաճ զինված լինելու պատճառով չեն կարողանում դիմագրավել այդ դժվարություններին: Շատ ճիշտ է նաև, որ մարդիկ բավարար ժամանակ չունեն կյանքը վայելելու և կյանքից ծաղիկներ քաղելու համար, բայց ներկայումս տիրող տրտմության բուն պատճառները դրանք չեն:
Կարծում եմ, որ աշխարհի տրտմության պատճառը գտնելու համար պետք է ավելի լուրջ քննություն կատարել: Բավականին երկար ժամանակ է, ինչ որոշ շրջանակներ ցանկանում են մարդկանց մտքից արմատախիլ անել Աստվածության մասին գաղափարը: Ամեն միջոց գործադրում են սիրո Աստծու հանդեպ հավատը խորտակելու և այն մարդու հոգու մեջ փշրելու համար՝ կամենալով մարդու ուշադրությունը դարձնել դեպի երեք կուռքեր, որոնք նրանց կարծիքով կարող են փոխարինել սիրո Աստծուն: Այդ երեք կուռքերն են բնությունը, գիտությունը, «ես»-ը: Արդ, երբ մարդ իր ուշադրությունը սևեռում է այս եռյակին, սարսափած տեսնում է, որ խաբված է, որ բոլոր ճառերն ու բացատրությունները այլ բան չեն եղել, եթե ոչ անիրական երազներ և պատրանքներ:
Նախ վերցնենք բնությունը: Այն ջատագովողներն ասում են, որ բնությունը պետք է վայելել, բնության մեջ պետք է ապրել, քանի որ բնության գեղեցկությունները հրապուրիչ և կազդուրիչ են: Գիշերվա աստղազարդ երկնակամարը, ցերեկվա կապուտակ երկինքը, լճակի հմայիչ տեսքը, լեռների վեհությունը, դաշտային ծաղիկների և հովտի շուշանների անուշ բուրմունքը պետք է վայելել, պետք է հաղորդակից լինել դրանց, պետք է ապրել բնության ծոցում:
Սակայն ուշադրություն դարձրեք այն հանգամանքին, որ բնությունը նաև խիստ ու անողորմ, այլև պիտի ասեի՝ կույր է: Այն շարունակում է իր ընթացքը՝ առանց ազդվելու քո ցավերից կամ խնդրանքներից: Որքան ուզում ես՝ տառապիր, որքան ուզում ես՝ աղաղակիր. նա չի լսում և չի պատասխանում: Բնությունը մի փոթորկի միջոցով խորտակում է մարդկային մտքի արգասիքները, հրաշալիքներն ու գեղարվեստական կոթողները, ջախջախում է առանց որևէ պատճառի: Իսկ ինչո՞ւ է այդպես. որովհետև բնությունը սիրտ չունի, այն զգացմունքներ չունի:
Երբ մարդ տառապում ու լալիս է, չի կարող մխիթարություն ստանալ բնության քարից, փայտից ու ծառից: Մարդ է պետք, զգայուն սիրտ, որ միանա այդ մարդու սրտին, մինչդեռ բնության մեջ այդ սիրտը չկա: Բնությունը անձնավորություն չէ, նրա կուրությունն ու անզգայությունը հայտնապես տեսանելի են:
Ահա այդ պատճառով էլ մարդ, համոզվելով, որ երկնքի աստղերը չեն կարող լույս տալ իր մռայլ հոգուն, համոզվելով, որ առավոտյան արշալույսի շամանդաղը չի կարող քաղցրություն բերել իր այրված սրտին, համոզվելով, որ բնությունն իր մեջ չունի այն կարող էակին, որը կկարողանար սիրել ու հասկանալ իրեն, բնականաբար տրտմում է, խորապես վշտանում իր պաշտած կուռքի՝ բնության առջև: Եվ որքան վստահում է բնությանը, այնքան ավելի մեծ են լինում պատրանքն ու հուսախաբությունը:
Երկրորդ կուռքը գիտությունն է, որը ևս ներկայումս անաստված մարդու հոգու մեծագույն կուռքերից մեկն է դարձել: Գիտության հայտնագործությունները շա՜տ գեղեցիկ են, նրա առաջ քաշած տեսակետները՝ շատ ճշգրիտ, գիտության առաջադիմությունը հրաշալի է այնքան, որ մարդ գլխապտույտ է ունենում, և շատերն այն համոզումն են ունենում, որ օրերից մի օր գիտությունը պիտի զբաղեցնի Աստծու տեղը:
Հիրավի, տեսանելի է՝ որքան գիտությունն առաջադիմում է, այնքան տկարանում ու նահանջում է հավատքը, որից կարող ենք ենթադրել, որ երբ գիտությունն ավարտի իր «գործը», հավատքն ինքնին կդադարի գոյություն ունենալուց՝ համարվելով ավելորդապաշտության և տգիտության մնացուկ: Իսկ երբ տգիտությունը մեկընդմիշտ վերանա, հավատքը անօգուտ կդառնա:
Սակայն արի ու տես, որ գիտությունը հետընթաց է ապրում: Նկատելի է, որ գիտության բոլոր ճիգերը գիտակցությանն ու ճանաչողությանը առաջնորդում են դեպի կատարյալ տգիտություն: Նյուտոնի խոսքն օրեցօր ավելի ճշմարիտ է դառնում. «Ես գիտեմ մի բան. այն, որ ոչինչ չգիտեմ, և իմ գիտությունը նման է ոստրեի պատյանի միջի մի կաթիլ ջրին, որը ոչինչ է անդնդահեղց օվկիանոսի առջև»:
Գերմանացի բնագետ Տիպուա Ռեմոնի նշանաբանը բոլոր մեծ գիտնականների նշանաբանն էլ է եղել. «Ignoramus, ignoramus» (չգիտենք և չգիտենք): Արդ, երբ գիտությանն ապավինող մարդը հետզհետե նշմարում է, որ այն կուռքը, որին նա ապավինել էր, քայքայվում ու ոչնչանում է, երբ տեսնում է, որ իր ակնկալած ու երազած ոսկեդարը գոյություն չունի, բնականաբար ավելի խորունկ տրտմություն է զգում:
Երրորդ աստվածը, որին շատերը նվիրվում են, մարդկային «ես»-ն է: Մարդ կարծում է, որ իր շահը պահանջում է սեփական անձը մշտապես աշխարհի կենտրոնը պատկերացնել, ամեն բան սեփական «ես»-ի հետ հաղորդակցության մեջ դնել և ամեն ինչ կենտրոնացնել սեփական անձի վրա: Ապրել միայն ինքն իր համար, ինքն իրեն սիրել ամեն բանից առավել, ուրիշներին շահագործման առարկա համարել. ահա սա է մի շարք մարդկանց դավանած գաղափարախոսությունը:
Գիտության ու ճարտարվեստի առաջադիմությունները նպաստել են այդպիսի մարդկանց եսասիրական զգացումների ավելացմանը: Բայց ահա տեսե՛ք, որ գուրգուրանքի առարկա դարձած այդ «ես»-ը զգում է, որ ինքը բանտում կամ ավելի ճիշտ՝ գերեզմանում է, և դատապարտված է խեղդվելու: Երբ «ես»-ը խզում է իր կապը հավիտենական Աստծու հետ, այլևս դադարում է սլանալու և ապրելու համար թռչելուց:
Ահա այդ աստվածացված «ես»-ը՝ մարդը, նույնիսկ ամենաաննշան մանրէի պատճառով կարող է վտանգվել, և նրա հետ կկործանվի նաև նրա շուրջը կառուցված ամեն բան: «Ես»-ի հանդեպ պաշտամունքը բնութագրող դիպուկ խոսք է անհավատի այս համոզումը. «Ո՛չ Աստծուց եմ վախենում, քանի որ Նա գոյություն չունի, ո՛չ մարդկանցից, որովհետև նրանք հավասար են ինձ. վախենում եմ միայն ու միայն իմ «ես»-ից»:
Եվ իսկապես, մարդ ընկղմվում է տրտմության մեջ, երբ տեսնում է, որ իր պաշտած «ես»-ը ևս իր իմացական, հասարակական առավելություններով ու բարգավաճումներով անդառնալիորեն խորտակվում է: Ուստի եսասերը, վաղ թե ուշ խորտակված տեսնելով իր «ես» կոչվող կուռքը, հուսահատ ու լքված հարատևում է տրտմության խոր թախծի մեջ:
Արդ, հարցնում եմ ձեզ, մարդ ինչպե՞ս կարող է ազատվել այս տրտմությունից, ինչպե՞ս կարող է իր տրտմությունն ուրախության փոխել: Ավետարանը շատ պարզ և ի բնե «հասանելի» եղանակ է ուսուցանում մեզ: Դա ո՛չ իմաստասիրական է, ո՛չ դավանաբանական: Այն Հիսուսի նշանաբանն է՝ սերը:
Աստված մարդու կրծքի տակ դրել է սիրո՝ մաքուր ու սուրբ սիրո զգացումը, և եթե մարդ իմանա կիրառել այն ու հավատալ այդ սիրո հրաշագործ զորությանը, այդժամ տրտմության ամպերն իսկույն կփարատվեն: Սերը չպետք է շփոթենք կրքի հետ, որը զգայարաններից է բխում և զուրկ է կենսագործող զորությունից: Սերը հատուկ է մաքուր ու բարի սրտին: Չար մարդիկ չեն կարող սեր ունենալ: Այնտեղ, ուր չարություն կա և չարություն է գործվում, այդտեղ անհնար է, որ ուրախություն լինի:
Սե՛ր ունեցեք Աստծու, մարդկանց, ընտանիքի, բարեկամների, թշնամիների հանդեպ, և դուք աշխարհի ամենաերջանիկ ու ամենաուրախ մարդը կլինեք նույնիսկ ձեր տառապանքների և հյուծող ու ճնշող ցավերի մեջ:
Սերն աստվածային է, սերը հրաշագործ է, սերը անսահման և հավիտենական է: Սերը, վերջապես, Աստված է, որ կա: Ուրեմն ո՜վ դուք, որ հալածվում եք տրտմության ուրվականի կողմից և այդ տրտմության մռայլ ամպերի միջով եք նայում երկնքին, եկեք հանձվե՛ք սիրուն, սիրո Աստծուն, հարազատացե՛ք, ձեր առաջնո՛րդը դարձրեք Նրան, և Նա թող ձեր կյանքի լուսատու փարոսը, ձեր պահապան հրեշտակը, ձեր բոլոր գործերի հրեղեն նշանաբանը լինի, որպեսզի ձեր կյանքում տրտմությունները փոխվեն ուրախության. ամեն:
Տեր Ղևոնդ եպս. Դուրյան, «Պարզ քարոզներ», Ե հատոր, Փարիզ, 1927 թ.
