Վաղարշ Վաղարշյան. Կենսագրություն

Վաղարշ Վաղարշյան (Վաղարշակ Բոգդանի Տեր-Պողոսյան, փետրվարի 2 (14), 1894, Շուշի, Ելիզավետպոլի նահանգ, Ռուսական կայսրություն[1] — մայիսի 6, 1959[1], Մոսկվա, ԽՍՀՄ), հայ դերասան, ռեժիսոր, դրամատուրգ, թատերական գործիչ, ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ (1954), ԽՍՀՄ պետական մրցանակի դափնեկիր (1941 և 1952)։ ԽՍՀՄ գրողների միության անդամ (1939)։ ԽՄԿԿ անդամ 1944 թվականից:

Գրական և բեմական անուն

Արձակագիր Արազու խորհրդով իր Վաղարշակ անունը բարեհնչունության համար դարձրել է Վաղարշ, այս Վաղարշ-ից էլ նոր ազգանուն է սարքել և ընդունել Վաղարշ Վաղարշյան գրական անունը։

Կենսագրություն

Ծնվել է Շուշի քաղաքում։ Նախնական կրթությունը ստացել է տեղի թեմական դպրոցում:

1906 թվականին երկու դասընկերների հետ գնում է Թիֆլիս: Ապագա դերասանին չի հաջողվում Ներսիսյան դպրոց ընդունվել, և դա փոխարինվում է առևտրական ուսումնարանով։ 1911-1912 թվականներին գրում է իր առաջին պիեսները՝ «Բարեգործությունից հետո» և «Փող և տաղանդ»: Նույն ժամանակաշրջանում կիսապրոֆեսիոնալ հայ դերասանների խմբերի հետ մեկնում է Գանձակ, որտեղ խաղում է իր առաջին դերերը։

Ամո Խարազյանի խումբը 1912 թվականին ներկայացնում է պատանի թատերագրի հեղինակած առաջին՝ «Փող և տաղանդ» պիեսը։ Հեղինակը դիտում է այդ ներկայացումը Հովհաննես Թումանյանի և դերասան Կ. Գալֆայանի հետ միևնույն օթյակում նստած։ Նույն թվականին Մայսուրյանի, Միրաղյանի, Հասմիկի և այլոց հետ Վաղարշյանը հյուրախաղերի է մեկնում Գանձակ: Աննշան է լինում նրա մասնակցությունն այդ ներկայացումներին (ավելի շատ հուշարար էր Վաղարշյանը, քան դերասան)։ 1913 թվականին Հովհաննես Թումանյանի հիմնադրած Կովկասյան հայ գրողների ընկերության առընթեր ստեղծվում է սկսնակ գրողների ընկերություն, որի անդամն է դառնում Վաղարշյանը։ Ապագա դերասանի կենսափորձը հարստացնում են նրա կյանքի հաջորդ դրվագները՝ ուսուցչություն հեռավոր Արդանուշի շրջանի Տանձուտ գյուղում, որ դրանից մի տարի չանցած, առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, թուրքական հարձակմանը ենթարկվեց, ապա նաև ծառայությունը Բաքվի նավթարդյունաբերողների խորհրդում։ Սակայն նրա ծառայությունը Բաքվում երկար չի տևում։ Բաքվում կազմակերպված մի թատերախմբի հետ նա մեկնում է հյուրախաղերի Հյուսիսային Կովկաս՝ Ղզլար, Ղուբա, Մոզդոկ, ապա Կրասնոդար, Ռոստով, Արմավիր և այլուր։ Շրջագայող այս և ուրիշ խմբերում Վաղարշյանն անում է դերասանական առաջին քայլերը՝ դրամաներ, մելոդրամաներ, կոմեդիաներ, վոդևիլներ, օպերետներ։ Եթե սկզբում երիտասարդ դերասանը խաղում է համեմատաբար աննշան դերեր, ապա հաջորդ տարին նրան վիճակվում է հանդես գալ խոշոր դերերով՝ Սեյրան, Օթարյան, Կրեչինսկի, Ֆերդինանդ։

Վաղարշյանի գործունեության առաջին շրջանը (1914-1923 թվականներ) Հյուսիսային Կովկասում որոշիչ եղավ Վաղարշյանի նաև քաղաքացիական նկարագրի ձևավորման համար, որը և հետագայում պայմանավորեց նրա արվեստի ուղղությունն ու բովանդակությունը։ Այդ տասնամյակում տեղի ունեցավ Հոկտեմբերյան Մեծ հեղափոխությունը, բռնկվեցին քաղաքացիական կռիվներ։ Երիտասարդ դերասանը հեղափոխական ժողովրդի հետ էր։ 1923 թվականից Վաղարշյանը հաստատվում է Երևանում, դառնում Առաջին պետական թատրոնի դերասան. սկսվում է նրա գործունեության հասուն շրջանը՝ ամեն ինչով տարբերվող նախորդից։ Ամենից առաջ՝ խաղացանկով։

Հյուսիսային Կովկասում առաջին դերասանի դիրքի և առաջնակարգ դերի սովոր Վաղարշյանը Առաջին պետական թատրոնում մերվում է ընդհանուր դերասաններին։ Այստեղ անցկացրած առաջին տասնամյակը նրա համար դառնում է ստեղծագործական կատարելության հասնելու տասնամյակ։ Ամենատարբեր բնույթի ու ծավալի չորս տասնյակից ավելի դերակատարությունները հղկում, փայլ են տալիս դերասանի տաղանդին, և նա դառնում է թատրոնի առաջին անուններից մեկը: 1941-1949 թվականներին եղել է Գաբրիել Սունդուկյանի անվան դրամատիկական թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարը։

Երևանի Գ. Սունդուկյանի անվան թատրոնում բեմադրել է Բ. Ռոմանշովի «Հրե կամուրջ»-ը, Տիգրան Հախումյանի «Թշնամին» և Ալեքսանդր Ֆադեևի «Ջարդը» (1931-1932), Մաքսիմ Գորկու «Դոստիգաև և ուրիշներ» (1934), «Վասա Ժելեզնովա» (1937) և այլ դրամաներ։ 1944-ից դասախոսել է Երևանի թատերական ինստիտուտում: Նկարահանվել է նաև կինոյում։ Առաջին դրամաները գրել է 1918-1920 թվականներին («Ղողանջ», «Սուլթան Աբդուլ Համիդ», «Գագիկ Երկրորդ»)։ ԽՍՀՄ առաջին գումարման Գերագույն սովետի դեպուտատ է։ Պարգևատրվել է Լենինի, Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշաններով։ Մահացել է Մոսկվայում, աճյունը տեղափոխվել է Երևան:

Վաղարշ Վաղարշյանի հուշարձանը գտնվում է Երևանի Կենտրոն համայնքում՝ թիվ 80 համանուն դպրոցի առջև։

Վաղարշ Վաղարշյանի հուշարձան (Երևան)

Վաղարշ Վաղարշյանի հուշատախտակը Երևանում

Արա Սարգսյան, Մարտիրոս Սարյան, Հայկանուշ Դանիելյան, Ս. Մարտիրոսյան, Ավետիք Իսահակյան, Վաղարշ Վաղարշյան, 1945 թվական

Դերերը թատրոնում

Լենին՝ Պոգոդինի «Հրացանավոր մարդը», 1938 թվական
Սուրեն՝ Շիրվանզադեի «Պատվի համար»
Գագիկ՝ Դերենիկ Դեմիրճյանի «Երկիր հայրենի»
Ասլան-ամի՝ Վ.Վաղարշյանի «Օղակում», 1930 թվական
Խլեստակով՝ Նիկոլայ Գոգոլի «Ռևիզոր», 1925 թվական
Արբենին՝ Միխայիլ Լերմոնտովի «Դիմակահանդես»
Պրոստոսով՝ Լև Տոլստոյի «Կենդանի դիակ», 1951 թվական
Համլետ, Ռուզենկրանց՝ Ուիլյամ Շեքսպիրի «Համլետ», 1942 թվական
Եգոր Բուլըչով՝ Մաքսիմ Գորկու «Եգոր Բուլըչով», 1933 թվական
Ելիսատով՝ «Լյուբով Յարովայա»
Գուլյաչկին՝ «Մանդատ»
Տրանիո՝ «Կամակոր կնոջ սանձահարումը»
Բորոդին՝ «Ահը»
Ֆոն Շտուբե՝ «Բեկում», 1928 թվական
Բելոգուբով՝ «Արդյունավետ պաշտոն», 1929 թվական
Տիխըն՝ «Ամպրոպ»
Պոլեժաև՝ «Անհանգիստ ծերություն», 1938 թվական
Պրոտասով՝ «Արևի զավակները», 1953 թվական
Ֆիրս՝ «Բալենու այգին», 1951 թվական
Միրոն Գոռլով՝ «Ռազմաճակատ»
պաստոր Յուլիան՝ «Սերը լուսաբացին»
Տրուբնիկով՝ «Օտար ստվեր»
Հարրի Սմիթ՝ Կ. Սիմոնովի «Ռուսական հարց», 1947 թվական

Ֆիլմագրություն

1927 — Խասփուշ — Շահ
1939 — Լեռնային արշավ — բժիշկ Ավետիսյան
1939 — Լեռնային հեղեղ — Օհան ամի
1940 — Ընկերություն
1943 — Գվարդիականի կինը — պրոֆեսոր
1950 — Երկրորդ քարավան (անավարտ)
1957 — Անձամբ ճանաչում եմ — պրոֆեսոր Օտտո Շիլլեր
1958 — Առաջին սիրո երգը — Ավետ Մելիք-Նուբարյան, երաժիշտ

Մատենագրություն

Օղակում, Երևան, Պետհրատ, 1935, 99 էջ։
Սասունցի Դավիթ, Երևան, Պետհրատ, 1938, 231 էջ։
Վանքաձոր, Երևան, Հայպետհրատ, 1946, 83 էջ։
Պիեսների ժողովածու, Երևան, Հայպետհրատ, 1954, 468 էջ։
Ընկերներս, բարեկամներս և ես, Երևան, Հայպետհրատ, 1959, 502 էջ։
Երկերի ժողովածու 2 հատորով, հատոր 1, Երևան, «Հայաստան», 1972, 375 էջ։
Երկերի ժողովածու 2 հատորով, հատոր 2, Երևան, «Հայաստան», 1975, 261 էջ։
Թարգմանությունները (ռուսերենից)
Ֆրիդրիխ Շիլլեր, Ընտիր երկեր (գրքի մեջ մտնող «Սեր և Խարդավանք» դրաման թարգմանել է Վ. Վաղարշյանը), Երևան, Հայպետհրատ, 1952, 916 էջ։
Երկեր Վ.Վաղարշյանի և նրա ստեղծագործական գործունեության մասին
Լաերտ Վաղարշյան, Ուզում եմ պատմել Ձեզ (հուշագրություն), Երևան, 1993, 261 էջ։
Ս. Ռիզաև, Մաքսիմ Գորկու դրամատուրգիան հայ բեմում, 1956 թվական
«Սովետական արվեստ», 1956 թվական
Ս. Հարությունյան, Անկրկնելի կերպարներ, «Վաղարշ Վաղարշյան» ժողովածու, 1960 թվական
Եղիշե Չարենց, Գրականության մասին, 1957 թվական
Մրցանակներ և պարգևներ
ԽՍՀՄ պետական մրցանակ (1941, 1952)
Լենինի շքանշան
Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշան