Մեսրոպ Մաշտոցի կրոնաքաղաքական հայեցակարգը և Թարգմանչաց շարժման սկզբնավորումը

Գրերի գյուտից հետո Մեսրոպ Մաշտոցն ամբողջությամբ նվիրվեց հայկական գիտական-մշակութային կյանքի զարգացմանը: Նա իր համախոհների հետ միասին դպրոցներ հիմնեց ողջ Հայաստանով մեկ` նպատակ ունենալով գիտությամբ և ազգային գաղափարախոսությամբ զինել երիտասարդ այն սերնդին, որը պետք է պայքարեր պարսկական կրոնագաղափարական նվաճողական քաղաքականության դեմ: Կազմակերպչական և ուսուցչական հարցերից զատ, Մաշտոցը զբաղվում է նաև հայկական թարգմանչական և ինքնուրույն գրականություն ձևավորելու հարցերով:

Մենք համամիտ ենք գերմանացի հայագետ Պ. Ֆետտերի, Մ. Աբեղյանի, Հ. Բարսեղ Սարգսյանի, Ս. Արևշատյանի, Կ. Միրումյանի և այլոց այն կարծիքին, համաձայն որի Մեսրոպ Մաշտոցի գրչին են պատկանում Գրիգոր Լուսավորչի անունով ավանդված «Հաճախապատում ճառերը» և Ագաթանգեղոսի «Պատմության» մեջ ընդգրկված «Ս. Գրիգորի վարդապետությունը»: Այդ գործերում արտահայտված են Մեսրոպ Մաշտոցի կրոնափիլիսոփայական և գաղափարաքաղաքական ըմբռնումները, որոնք լիովին համահունչ են իր ժամանակաշրջանում Հայաստանին նետված արտաքին և ներքին մարտահրավերների բովանդակությանը:

Քննարկվող համատեքստում «Հաճախապատում ճառերը» և «Ս. Գրիգորի վարդապետությունը» բավական մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում ոչ միայն այն պատճառով, որ հեղինակվել են Մաշտոցի կողմից, այլև, որովհետև հանդիսանում են Հին Հայաստանի քրիստոնեական փիլիսոփայության և հայրաբանության ամենավաղ և ուղղորդող հուշարձաններ: Դրանից զատ, դրանցում պարունակվող աստվածաբանական և կրոնափիլիսոփայական գաղափարների մեկնաբանությունն ազգային շահերի և քաղաքականության տեսակետից բերում են բավական հետաքրքիր եզրահանգումների, որոնք դարձյալ կապված են V դարի քաղաքական իրավիճակի հետ:

Մեսրոպ Մաշտոցն ու նրա համախոհները քրիստոնեությանն ազգային արժեքներ հաղորդելու նպատակ էին դրել իրենց առջև: Այդ հրամայականով էլ Մաշտոցի հեղինակած վերոնշյալ երկու աշխատությունները ջատագովական բնույթի են և նպատակ են հետապնդում հայ հասարակության մեջ ամեն կերպ ամրապնդել քրիստոնեական կրոնի հիմքերը: Իսկ դրա համար անհրաժեշտ էր, որպեսզի ժողովուդը մոտիկից ծանոթանար քրիստոնեության վարդապետությանը: Հենց այդ խնդրի լուծմանն էլ ձեռնամուխ է լինում Մեսրոպ Մաշտոցը:

Ըստ Մաշտոցի, Աստված ոչնչով չսահմանափակված, ոչ մի բանի կամ ուժի կողմից չստեղծված գերագույն էություն է, «միակ ինքնակա էություն, որի ինքնությունը պայմանավորված է իր սեփական գոյությամբ: Նա անծին իսկություն է, անսկիզբ էություն, անսահման մշտնջենավորություն, անփոփոխ ճշմարտություն» (1): Բոլոր գոյերն արարված են Աստծո կողմից: Նա է աշխարհի և նրա մեջ գտնվող բոլոր կենդանի և անկենդան մարմինների արարիչը: Նրա ստեղծագործ ուժը անսկիզբ է և անվերջ, նա գտնվում է մշտական ստեղծագործության մեջ և այդ ստեղծագործ էությունը հավերժ է ու անսպառ, որովհետև նրա աղբյուրը` Աստված, «չի նորանում, որովհետև չի հնանում, և չի լրացվում, որովհետև չի պակասում, որովհետև ինքը մնում է նույնը իր լիության և անվերջության մեջ, և այդ անվերջ ու անսահման, անհասանելի ու կատարյալ բարերարության մեջ չկա դրսից եկած որևէ եկամուտ կամ հավելյալ բան» (2):

Քանի որ բոլոր գոյերն Աստծու արարածներն են և ունեն սկիզբ, հետևաբար ունեն նաև վերջ, այսինքն` անցողիկ են, ենթակա ոչնչացման կամ փոփոխության: Ընդսմին պաշտամունքի արժանի է ոչ թե անցողիկը, այլ հավերժը, ոչ թե արարվածը, այլ Արարիչը: Մինչդեռ հեթանոսներն «աստվածացնում են բոլոր իրերը` շնչավոր և անշունչ» (3): Այս ճանապարհով Մաշտոցը միաժամանակ քրիստոնեական միաստվածությունը /մոնիզմ/ հակադրում է զրադաշտական դուալիզմին: Սակայն հայ հասարակության մեջ կարող էին հարցեր առաջանալ կապված քրիստոնեական երրորդության (տրինիտարիզմի) վարդապետության հետ: Ուստի Մաշտոցը հանդես է գալիս աստվածային էության միասնականության պաշտպանության դիրքերից: Նա համոզված կերպով պնդում է, որ Հայր-Աստված, Որդի-Աստված և Սուրբ-Հոգի Աստված տարբեր էություններ չեն, որովհետև միասնական է նրանց գոյությունը: Տարբեր են միայն նրանց անձերը (դեմքերը): Այդ դրույթը ապացուցելու միտումով Մաշտոցը բերում է բնական տարրերի օրինակը. «Եղե՞լ է երբևէ արեգակն առանց իր լույսի և ջերմության, կամ եղե՞լ է երբևէ հուրն առանց իր լույսի կամ տապի. կամ եղե՞լ է երբևէ [ջրի] աղբյուրն առանց իր բխման և խոնավության. կամ եղե՞լ է երբևէ հոգին առանց խոսքի և առանց մտքի: Այսպես չի եղել [երբևէ] Հայրը առանց իր Որդու և Սուրբ Հոգու» (4):

Աստվածային Երրոդության բոլոր դեմքերն ունեն միևնույն բնությունը, զորությունը և հատկությունները, պնդում է Մաշտոցը և հիմնավորում երեք դեմքով, երեք անով հանդես եկող միակ Աստծո գաղափարը: Այդ հիմնավորումը նա կատարում է դարձյալ արեգակի, հրի ու ջրի օրինակով. «Ինչպես մի է արևը և նրա լույսն ու ջերմությունը, և մեկ արև է ասվում և երբեք` արևներ. և ինչպես կրակը, [նրա] լույսը և տապը մեկ կրակ են ասվում և երբեք` կրակներ. և ինչպես աղբյուրը, գետը և ջուրը մի ջուր են ասվում և երբեք` ջրեր. և ինչպես հոգին, միտքը և խոսքը մեկ հոգի են ասվում և երբեք` հոգիներ, իսկ հոգի է կոչվում կենդանությունը, միտք է կոչվում գիտակցությունը, խոսք է կոչվում բանավորությունը` միասնական հոգու, այդպես և Հայրը անծին իսկությամբ, անսկիզբ էությամբ Հայր է մշտական Որդու համար, որը նրա հետ է, և Հոգու համար, որը [նույնպես] նրա հետ է» (5):

Այսպիսով ակնհայտ է դառնում, որ Մեսրոպ Մաշտոցն ամեն կերպ, այդ թվում նաև` տրամաբանորեն, փորձել է հիմնավորել քրիստոնեական վարդապետության ճշմարտացիությունը: V դարում քրիստոնեության նման ջատագովությունն առավել մեծ անհրաժեշտություն էր դարձել, եթե հաշվի առնենք Պարսկաստանի հետզհետե ուժգնացող կրոնագաղափարական նվաճողական քաղաքականությունը: «Իր փիլիսոփայական դատողությունները Մաշտոցը նպատակադիր ձևով է կառուցում` նկատի ունենալով որոշակի թշնամական գաղափարախոսություն, որին հարկավոր էր հակադրել քրիստոնեության ելակետային դրույթները: Պատահական չէ, որ նա բազմիցս հաստատում է մոնիստական փիլիսոփայության դրույթը` ընդդեմ դուալիզմի, ընդդեմ հեթանոսության պարսկական տարատեսակի» (6):

Ազգային-քաղաքական շահերի տեսակետից հետաքրքիր է նաև կամքի ազատության մասին Մաշտոցի պաշտպանած տեսության քննությունը: Ըստ նրա, չարը` որպես այդպիսին էութենական (սուբստանցիոնալ) կեցություն չունի: Այս ճանապարհով նա դարձյալ հակադրվում է պարսից մազդեական (զրդաշտական) դուալիստական կրոնին, որն ընդունում էր աշխարհի բարի (Որմիզդ կամ Ահուրամազդ) և չար (Ահրիման) արարիչ աստվածներին: Մազդեականությունն, այդպիսով, չարի գոյությունը համարում է բնական և օբյեկտիվ: Այդ իսկ պատճառով էլ «դասելով պարսիկներին «խուժադուժ ազգերի» շարքը, «որոնք [իսկական] կրոն չունեն», Մաշտոցն արծարծում է աշխարհում չարի ծագման վերաբերյալ քրիստոնեական տեսակետը» (7):

Եթե «բոլոր արարածները բարերարի կողմից բարի են ստեղծվել» և «ոչ ոք բնությամբ չար չի ստեղծվել», ապա չարը չի կարող աստվածային ծագում ունենալ: Որոնելով աշխարհում չարի գոյության պատճառը` Մաշտոցը հանգում է այն եզրակացության, որ չարի աղբյուրը մարդկանց տրված ազատ կամքի ոչ խելացի կերպով օգտագործումն է: Ստեղծելով մարդուն իր պատկերով ու նմանությամբ` Աստված նրան «թողեց իր անձնիշխան կամքին, որպեսզի իր անձնական ազատ կամքով ի վիճակի լինի բարի գործերի փոխարեն արժանանալ բարերար Տիրոջ և Արարչի շնորհին» (8): Ի տարբերություն մարդու, տիեզերքն ու նրա մեջ գտնվող բոլոր իրերը, այդ թվում նաև աշխարհը, կենդանությունը, բուսականությունն և այլն, առաջնորդվում են Աստծո նախախնամությամբ: «Երկինքն ու երկիրը, արեգակն ու լուսինը և աստղերի բազմությունը, ծովերը, գետերը, գազանն ու անասունը, սողունն ու թռչունը, լողական ձկները, եղածները և լինելիքները` ամեն մեկը իր կարգով և յուրաքանչյուրը ենթարկվեցին հրամաններին: Բայց միայն մարդու կամքն է, որ անձնիշխան է թողնված, անելու ինչ կամենա» (9): Սակայն արդեն առաջին մարդը չարաշահեց ազատ գործելու իր իրավունքը և ճաշակելով արգելված պտուղը` մեղք գործեց:

Քանի որ չարն աստվածային ծագում չունի, ապա նրա պատճառը մարդկանց գործերն են: Այս գաղափարը չափազանց կարևոր նշանակություն ունի պարսկական կրոնագաղափարական նվաճողականության դեմ պայքար կազմակերպելու գործում: Բանը նրանում է, որ եթե հայ ժողովուրդը չարի գոյությունն ընկալեր զրադաշտականության մեկնաբանությամբ, ապա նրա դեմ անհնարին կլիներ պայքարել, քանի որ այդ պարագայում չարին կվերագրվեր աստվածային ծագում: Հիմնավորելով, որ չարը սուբստանցիոնալ կեցություն չէ, Մաշտոցը նաև ապացուցում է, որ չարի դեմ ոչ միայն կարելի է, այլև անհրաժեշտ է պայքարել:

Այդ ամենն էլ թույլ են տալիս փաստել, որ «Մարդու կամքի ազատության, անձնիշխանության մասին Մաշտոցի հայեցակարգը լուծում է երկու կարևոր խնդիր`
1) Կրոնափիլիսոփայական` հիմնավորելով քրիստոնեական միաստվածության (մոնիզմի գաղափարը` ի հակադրություն մազդեականության դուալիզմի).
2) Գաղափարաքաղաքական` հասարակական բոլոր չարագործությունների և արհավիրքների համար պատասխանատվությունը դնելով մարդկանց վրա, նա հնարավոր և անհրաժեշտ է համարում պայքարել դրանց դեմ» (10):

Այդ ամենից զատ, գրելով չարի և բարու մասին, Մաշտոցը դարձյալ հիմնավորում է պարսկական քաղաքական և գաղափարակրոնական նվաճողականության դեմ պայքարելու անհրաժեշտությունը: Նա բարձրացնում է բարին ու չարն իրարից տարբերակելու, զանազանելու պահանջը: Եվ իսկապես, ո՞րն է բարին և չարը տարբերակելու, գնահատելու չափանիշը: Այս հարցին Մաշտոցը տալիս է հետևյալ պատասխանը. այն, ինչ չի հակասում Աստծո կամքին, չի հակադրվում նրան և ուղղված չէ նրա դեմ, տանում է դեպի բարին: Իսկ այն ամենը, ինչը հակադրվում է վերոնշյալներին և բխում է հպարտությունից տանում է դեպի չարը: Հռչակելով բարու և չարի սահմանման այդ տեսակետը` Մաշտոցը փաստորեն քրիստոնեությունը (բարին) հակադրում է զրադաշտականությանը (չարին)` ևս մեկ անգամ ապացուցելով մազդեականության դեմ պայքարի անհրաժեշտությունը:

Վերոնշյալ գաղափարաքաղաքական համատեքստում Մեսրոպ Մաշտոցն անդրադառնում է նաև պետության, իշխանության, իրավունքի և հասարակական կառուցվածքի որոշ հիմնախնդիրների: Հետևելով հասարակության մասին անտիկ օրգանիստական տեսությանը և այն համադրելով քրիստոնեական ուսմունքի հետ` նա հասարակությունը համեմատում է մարդու մարմնի կառուցվածքի հետ. «մարմնի անդամները կազմում են մի մարմին` պատշաճորեն միավորված, սակայն նրանցից յուրաքանչյուրը առանձին ներգործություն ունի…, այսպես էլ [յուրաքանչյուր] ժողովուրդ Աստծո սիրով կապված և միավորված է Աստծո կամքի մեջ» (11): Ուստի բոլոր ժողովուրդները հավասար են Աստծո առջև և օժտված են ինքնակա գոյությամբ: Իսկ դա նշանակում է, որ մեկ ժողովուրդի իշխանությունը այլ ժողովրդի վրա չի համապատասխանում բնական գերագույն օրենքներին: Ինչպես, որ մարդու գլուխը ստեղծվել է մարմնի բոլոր անդամների, հոգևոր ու ֆիզիկական գործունեությունը ղեկավարելու համար, այնպես էլ Աստված կարգել է թագավորներ, իշխաններ և դատավորներ` հասարակական հարաբերությունները կարգավորելու, հասարակությունը կառավարելու և խաղաղություն հաստատելու համար: Որպեսզի «ամբարիշտներին, շնացածներին, գողերին, կախարդներին և բոլոր անօրեն մարդկանց զանզան տանջանքներով և մահվամբ սարսափ առաջացնեն, որ բոլոր չարագործները վախի զգացումից ելնելով խուսափեն չարից» (12):

Դրանից հետևում է, որ Մաշտոցի հայեցակարգում պետական իշխանության կարևորագույն գործառույթներից մեկը համարվում է օրինազանցներին պատժելը: Սակայն նա նշում է, որ քրիստոնեական երկրներն այդ գործընթացում պետք է առաջնորդվեն աստվածատուր օրենքներով: Իսկ հեթանոսները, որոնք չեն ճանաչում ճշմարիտ Աստծուն, առաջնորդվում են բռնության օրենքներով. «Պարսիկները և այլ բարբարոսական ժողովուրդներ, որոնք չգիտեն [աստվածային] օրենքը գործում են բռնության օրենքով»: Խոսելով դատավորների մասին, Մաշտոցը նշում է, որ նրանք «ոմանց բանտով և երկաթե կապանքներով և զանազան տանջանքներով տանջում և մահվան են հասցնում, որպեսզի մյուսներին երկյուղեն և խուսափեն անխնա անօրեննություններից: Իսկ նրանք, ովքեր խրատվում են [պատժի հետևանքով] և վերադառնում թագավորի կարգերին և օրենքներին, և իրենց անձերը հպատակության են դնում, այդպիսիններին շնորհվում է ազատության փառք, պատիվ և պարգև» (13):

Այդ ամենից աներկբա հետևում է, որ Մեսրոպ Մաշտոցի քաղաքական հայացքների հիմքում ընկած են ազգային շահերը: Հանդիսանալով ազգային-ազատագրական պայքարի գաղափարախոսներից մեկը` Մաշտոցն իր գործունեությամբ մեծապես նպաստեց Հայ եկեղեցու ազգայնացմանը և այն բանին, որպեսզի ազգային-ազատագրական շարժումը առաջնորդելու համար եկեղեցին ձեռք բերի գաղափարական հզոր հիմքեր: Ի դեմս հայ եկեղեցու, Մեսրոպ Մաշտոցը տեսնում էր այն կառույցը, որը պետք է միավորեր ազգի բոլոր խավերը և ճանապարհ հարթեր հայակական անկախ պետականության վերականգնման համար:

Միևնույն ժամանակ, Մաշտոցը գտնում էր, որ հայկական թուլացած պետականության ներկայացուցիչները նույնպես պետք է ամեն կերպ աջակցեն եկեղեցուն` իր առջև դրված խնդիրները լուծելու համար: Այսպես օրինակ, ակնարկելով Արտաշես Չորրորդ (422-428 թթ.) Արշակունու գործունեությունը, որը ակնհայտորեն շեղվել էր Վռամշապուհի և նրա համախոհների կողմից նախանշված գաղափարաքաղաքական ճանապարհից, Մեսրոպ Մաշտոցը գրում է, որ եթե Արշակունիները «չզգաստանան և չդառնան դեպի բարին, ապա կարժանանան Աստծու ավելի մեծ պատուհասի… և նրանք իրենց մեղքերի համար կպատժվեն արդարացի կերպով» (14):

Մեսրոպ Մաշտոցի կրոնափիլիսոփայական գաղափարները հետագայում խորացվել են նրա հավատարիմ աշակերտի` Եզնիկ Կողբացու կողմից: V դարի այս երկու խոշորագույն փիլիսոփա-աստվածաբանները, հետամուտ լինելով ազգային-քաղաքական շահերին, լիովին մերկացրեցին պարսից մազդեականության (զրադաշտության) կրոնափիլիսոփայական հիմքերը և հավատքային ու փիլիսոփայական մակարդակով հիմնավորեցին քրիստոնեության գերակայությունն այդ կրոնի հանդեպ: Ազգային-ազատագրական պայքարի պատրաստվող հայ ժողովրդի համար այդ ամենն ուներ չափազանց կարևոր նշանակություն, որովհետև քաղաքական և ռազմական դաշտերից զատ պարսիկների հետ հակամարտությունն զատ ընթանում էր նաև կրոնագաղափարական դաշտում:

Հրանտ ՄԵԼԻՔ-ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ

Հղումներ
_________________

(1)  Յաճախապատում ճառք Սրբոյ Հօրն մերոյ երանելւոյն Գրիգորի Լուսաւորչի, աշխատասիրությամբ Տ. Տեր-Միքելեանի, Էջմիածին, 1894, էջ 1:
(2) Նույն տեղում։
(3) Նույն տեղում, էջ 31։
(4) Նույն տեղում, էջ 4։
(5) Նույն տեղում, էջ 3։
(6)  Ս. Արևշատյան, Կ. Միրումյան, Հայոց փիլիսոփայության պատմություն. հին շրջան և վաղ միջնադար, Երևան, «Լուսաբաց» հրատ., 2007, էջ 97:
(7) Նույն տեղում, էջ 101։
(8)  Ագաթանգեղոս, Պատմություն հայոց, (քնն. բնագիրը Գ Տեր-Մկրտչյանի և Ս. Կանայանցի: Աշխարհաբար թարգմ. և ծանոթ. Ա. Տեր-Ղևոնդյանի), Երևան, ԵՊՀ հրատ., 1983, էջ 149:
(9) Նույն տեղում, էջ 153։
(10)  Կ. Միրումյան, Հայ քաղաքական մտքի պատմությունից, Երևան, «Լինգվա» հրատ, 2002, էջ 94:
(11) Յաճախապատում ճառք Սրբոյ Հօրն մերոյ երանելւոյն Գրիգորի Լուսաւորչի, էջ 242:
(12) Նույն տեղում, էջ 106։
(13) Նույն տեղում, էջ 90։
(14) Նույն տեղում, էջ 238։