Նկ. Տեր Սահակի
«Խաչը մեր փրկության նշանն է, Խաչը քրիստոնյաների հույսն է, Խաչը եկեղեցու հիմքն է, Խաչը սատանայի պարտությունն է, Խաչը որբերի հայրն է, Խաչը ամբարիշտների դատավորն է, Խաչը հիվանդների բժիշկն է, Խաչը օրվա զենքն ու գիշերվա պահպանիչն է, Խաչը ծարավողների աղբյուրն է, Խաչը լույսն է խավարում նստածների և ազատագրումը գերվածների, Խաչը անօրենի տապալումն է» (Սբ. Հովհան Ոսկեբերան):
Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցին Սուրբ Խաչին նվիրված ունի չորս տոն՝ Խաչվերաց, Գյուտ Խաչի, Երևումն Սբ. Խաչի և Վարագա Սուրբ Խաչ: Սուրբ Խաչի երևման տոնը Հայ եկեղեցին նշում է Հինանց շրջանի չորրորդ կիրակի օրը: Այս տոնը Երուսաղեմի երկնքում «բոցանիշ փայլմամբ» խաչի լուսեղեն նշանի հրաշալի երևման հիշատակությունն է: Այդ երևույթը տեղի ունեցավ 351թ-ին մայիսի 7-ին՝ ցերեկվա երրորդ ժամին, Կոստանդին Բ կայսեր օրոք (351-361թթ.), Հոգեգալստյան օրերին: Երուսաղեմի երկնակամարում լուսափայլ խաչը տարածվում էր Գողգոթայից՝ Քրիստոսի խաչելության վայրից, մինչև Բեթանիայի մոտ գտնվող Ձիթենյաց լեռան կողմը, որտեղից Տերը դեպի երկինք բարձրացավ: Տիրոջ նշանն իր բոցաճաճանչ փայլով հաղթեց արեգակի ճառագայթներին և արձակած լույսով ծածկեց արեգակը:
Երկնքում փայլող խաչը երևաց գրեթե քաղաքի ողջ բնակչությանը և տեսանելի էր բավական երկար ժամանակ: Արտասովոր այդ հրաշքը մարդկանց մեջ երկյուղ ծնեց և ամրապնդեց հավատը, որ արդեն գնալով մարում էր: Շատերը ուրախությամբ շտապեցին տաճար՝ խոստովանելու իրենց մեղքերը և գոհություն մատուցելու Աստծուն, իրենց պարգևած այս հրաշալի մխիթարության համար:
Երկնային այդ պատկերը տեսնելուց հետո շատ հրեաներ ու հեթանոսներ քրիստոնեություն ընդունեցին ու մկրտվեցին Սուրբ Կյուրեղի ձեռքով՝ Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու անունով:
Այս հրաշալի դեպքը այնքան խոր տպավորություն թողեց երուսաղեմացիների վրա և մասնավորաբար Երուսաղեմի Կյուրեղ պատրիարքի, որ իր պարտականությունը համարեց զարմանահրաշ դեպքի մասին պաշտոնական նամակով ներկայացնել Կոստանդին կայսեր: Վերջինս ձգտում էր վերականգնել արդեն դատապարտված արիոսականությունը՝ դրանով մեծապես վտանգելով եկեղեցին: Ուստի Կյուրեղ պատրիարքը նամակով վայելուչ, բայց խստորեն մատնանշեց նրա հոր՝ Կոստանդիանոս Մեծի պաշտպանած կրոնի ճշմարիտ էությունը, որպես ապացույց բերելով Խաչի երևումը: Սքանչելի երևույթը բացատրեց իբրև ուղղափառ դավանության պաշտպանություն արիոսականության դեմ և հորդորեց կայսեր ետ կանգնել արիոսականներին պաշտպանելուց: Այս հրաշալի դեպքի միակ աղբյուրը պահպանվել է նաև հայերեն թարգմանությամբ և ընթերցվում է Սուրբ Խաչի երևման տոնին առավոտյան ժամերգության ընթացքին:
Սուրբ Կյուրեղը այդ օրը եկեղեցական տոն դարձրեց և մինչև օրս այն հայտնի է նույն անվամբ:
Ի տարբերություն առաքելական և ուղղափառ եկեղեցիների, կաթոլիկ եկեղեցին չունի «Երևումն Սբ. Խաչի» անունով տոն:
0րթոդոքսները այն տոնում են մայիսի 7-ին, Հայ Եկեղեցին՝ Սբ. Զատկից 28 օր հետո՝ Հինանց չորրորդ կիրակի օրը:
Այս կիրակի «Խաչի խորհուրդը» լուսեղեն ու տեսանելի կերպարանք ստացավ: Այս կիրակի տոնված խաչը ավելի լուսավոր է քան արեգակը, ավելի թեթև՝ քան եթերը և ավելի գեղեցիկ քան աստղերը: Հոգեպարար երևույթ է այն, որի ականատեսը լցվում է երգելու, Աստծուն փառք տալու տրամադրությամբ:
Լուսավոր խաչը, ցոլալով Գողգոթայից մինչև Ձիթենյաց լեռը, ցույց տվեց, որ դա նշանն է Նրա, Ով խաչվեց Գողգոթայի վրա և համբարձվեց Ձիթենյաց լեռան վրայից: Եվ այդ նշանն է առաջնորդում մարդկանց դեպի Խաչյալի հավատը, ինչպես լուսեղեն ամպը հրեաներին, դուրս բերելով եգիպտական անհավատությունից, առաջնորդեց դեպի Ավետյաց երկիր:
Խաչի երևումը անցյալ կիրակիի իմաստի շարունակութունն ու լրումն է: Քրիստոնեական կյանքը պայքար է ազնիվ նպատակներ իրագործելու համար, պայքար է՝ մարդկության մեջ սեր, եղբայրություն, խաղաղություն հաստատելու համար: Եվ անհրաժեշտ է հոգեկան ուժ, քաջություն, զոհողություն և համազոր է «Խաչը առնել և Քրիստոսին հետևել» ավետարանական խոսքին: Խաչի ճանապարհը վերածվում է հաղթանակի, ու նեղ ճամբան դեպի երկինք առաջնորդող լուսավոր ճանապարհի: Խաչի երևման մեջ նշանակալից պարագան այն է, որ լուսեղեն սուրբ նշանը երևաց Գողգոթայից մինչև Ձիթենյաց լեռան կատարը: Գողգոթան Հիսուսի Խաչի ճանապարհի գագաթն է, իսկ Ձիթենյաց սարը այն կատարն է, որտեղից երկինք համբարձվեց մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսը: Համբարձման լեռը, այլաբանորեն երկնքի մուտքն է: Ինչը նշանակում է, թե Խաչը առաջնորդում է մեզ դեպի հավերժություն, դեպի հավիտենական կյանք:
Մեր բազմադարյան պատմությամն մեջ էլ քիչ չեն խաչի երեւումները: Երանելի Կորյունը, ինչպես նաեւ քերթողահայր Մովսես Խորենացին, Հայ Եկեղեցու եռամեծ վարդապետ Մեսրոպ Մաշտոցի մահվան եւ թաղման կապակցությամբ արձանագրում են, որ Վաղարշապատ քաղաքում օրեր շարունակ խաչի լուսապայծառ նշանը փայլել է այն տան վրա, ուր սուրբն ավանդել էր իր հոգին: Այդ նույն նշանն էլ առաջնորդ է եղել բազմությանն ամբողջ հուղարկավորության ընթացքում: Խաչը Հռոմեական կայսրության ժամանակ մահապարտներին անարգելու եւ նախատելու համար էր: Հին Ուխտում էլ կարդում ենք. «Անիծված է նա, ով կախված է փայտից» :
Աստվածորդին միացավ խաչափայտին՝ սրբագործելով այն եւ Իր Սուրբ Արյամբ մեզ ազատեց սատանայի գերությունից: Եթե մինչեւ Քրիստոսի Խաչն անարգանքի եւ նախատինքի նշանն էր, ապա Տիրոջ խաչելությամբ նրա մեջ դրվեց կյանքի խորհուրդը, եւ մարդ արարած հնարավորություն ստացավ նոր արարած լինելու. «Եթե մեկը Քրիստոսի մեջ է, ապա նա նոր արարած է» : Քրիստոս խաչի վրա ներեց մեզ, ջնջեց մեր մեղքերի պարտամուրհակը՝ գամելով այն խաչափայտին:
Մարդկության փրկության համար մարմնացած Աստված խաչվեց, թաղվեց, բայց երրորդ օրը հրաշափառապես հարություն առավ մեռելներից՝ քանդելով մահվան կապանքները: Այո՛, հարություն առավ Տերը, որովհետեւ Լույսը չէր կարող գերեզմանի մթության մեջ մնալ: Եվ այս իրողությունը նկատի ունենալով է, որ սուրբ Կյուրեղ Երուսաղեմացին ասում է. «Դավանում եմ Խաչը, քանզի գիտեմ Հարությունը»: Հետեւաբար խաչը մեզ համար հույսի, սիրո, հաղթանակի եւ փրկության նշանն է, որի վրա Աստվածորդին պարտության մատնեց սատանային` մեր առաջ բացելով երկնքի դռները, որ մինչ այդ փակված էին մեր նախածնողներ Ադամի ու Եվայի անհնազանդության պատճառով: Հիսուս խաչի վրա ցույց տվեց իր անհուն սերն ու անբավ ողորմածությունն ադամորդիներիս նկատմամբ: Տերն իր փրկագործության խորհըրդով խաչը վերածեց հաղթության նշանի: Ինչպես ասում է Պողոս առաքյալը. «Քա՛վ լիցի, որ ես պարծենամ այլ բանով, քան մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի խաչով» : Այո՛, տերունական նշանը ճշմարիտ քրիստոնյաներիս համար պարծանքների պարծանքն ու Աստծո անսահման սիրո արտահայտությունն է անկյալ մարդու նկատմամբ: Ճիշտ է, անհավատ ու Տիրոջը չճաշակած մարդկանց համար խաչի վրա Քրիստոսի այս զոհողությունն անիմաստ եւ անհասկանալի է թվում, բայց մեզ համար, որ մեր սրտերի մեջ ընդունել ենք ճշմարիտ Աստծուն` Հիսուս Քրիստոսին, Խաչը դարձել է փրկության գրավականը: Անգիտության խավարում խարխափող այս մարդկանց մասին է առաքյալի խոսքը. «Շատերը, որոնց մասին շատ անգամ ասել եմ ձեզ եւ այժմ էլ լալով եմ ասում, ընթանում են որպես թշնամիներ Քրիստոսի խաչի. նրանց վախճանը կորուստն է, նրանց աստվածն իրենց որովայնն է, եւ փառքը՝ իրենց ամոթը: Նրանք միայն երկրավոր բաներ են խորհում» :
