Կյանքը և կրոնը

«Կյանքը Նրանով էր, և այդ կյանքը մարդկանց համար լույս էր» (Հովհ. 1.4)։

Տիեզերքի բովանդակ հորինվածքում չկա ավելի խորհրդավոր մի երևույթ, քան այն իմացական գործունեությունը, որը պարզ ասած կոչում ենք «խորհուրդ» կամ «մտածում»: Գիտությունն ինչ կերպ էլ ուզենա վերլուծել այն, միևնույն է, այդ «խորհուրդը» մշտապես անբացատրելի կմնա, ինչպես այն փիլիսոփայական քարը, որը փնտրում են նյութի պատահական ընթացքի և ինքնաշարժության հիմքում: Այդ ամենն իր բնույթով խուսափում է որևէ ճշգրիտ և ամբողջական սահմանումից:

1. Ամեն բան խորհուրդ է, մտքում առկա մի ծրագիր՝ նախքան որևէ իր, առարկա դառնալը: Նկարը, արձանը, շենքը, մեքենան, երգը և վերջապես արհեստին ու արվեստին վերաբերող որևէ գործ կամ գործիք նախ մարդկային ուղեղում է իր որոշակի ձևն ու կերպարանքը ստանում:

Սողոմոնյան տաճարը՝ Երուսաղեմում, փյունիկեցի Քիրամի և Արտեմիսյան մեհյանը՝ Եփեսոսում, մի հելլեն հանճարի խորհրդածումի ճարտարապետական թանձրացումներն էին: Օլիմպոսյան Արամազդի հրաշակերտ արձանը՝ Փիդիասի, իսկ Հռոմում՝ Հուլիոս Բ պապի գերեզմանին բազմած Մովսեսի հռչակավոր արձանը Միքելանջելոյի ստեղծագործ երևակայության մեջ հղացած վսեմ մտածումի ծնունդն ու քանդակումն են:

Հանճարներն ու տաղանդները լուսեղեն աղբյուրներ են, որոնց մեջ ամբարված և համադրված են արարչագործ ու գյուտարար զորության բյուրազան ճառագայթները: Սրանով են բացատրվում ձիրքերի և շնորհների անհամար պեսպիսությունները, որոնք հատուկ են մանավանդ մարդկային հոգուն: Խորքերը տեսնող աչքն անգամ ոչնչից կամ անորակ գոյացությունից դուրս է բերում ամեն տեսակի նոր բան, որը համալրում է արվեստի գլուխգործոցների թիվը:

Չկա մի այնպիսի մտածում, մտքի այնպիսի մի անդրադարձում, որն իրեն համապատասխան «մարմին» չգտնի, համապատասխան արտահայտում չունենա: Տառերը, որ կապակցում ենք իրար բառեր և նախադասություններ կազմելու համար, կենդանի նշանագրերն են որևէ հեղինակի աննյութեղեն խորհրդածումների, որոնք հանձնվում են մետաղին, քարին կամ թղթին:

Այն սքանչելի համերգները, որ ուղեկցվում են հնչյունների՝ ջութակի լարերի վրա ճարտար թրթռումով կամ դաշնամուրի ստեղնաշարերի վրա մատների ոստոստուն խաղերով, վսեմ ու խորախորհուրդ հղացումներն են աստվածային ներշնչանքով փոթորկված ու հրդեհված մտածումների, որոնք ծնունդ են առել Հայդնի, Մոցարտի կամ Բեթհովենի մեջ:

Անգամ ծովն իր խորհուրդն ունի և այն էլ ինչպիսի՜ բարդագույն խորհուրդ, որը հղացավ Այվազովսկու և Մախոխյանի գլխում, որոնք ներկերի խառնուրդի «անկերպարան» կույտի մեջ թաթախվող վրձնի միջոցով թղթի վրա ոգեկոչում են, եթե ներելի է այսպես ասելը, տարերային ջրերի ու կաթիլների բոլոր թաքուն, վսեմ և ահասարսուռ մանրամասնությունները:

Առանց խորունկ հուզումի և հափշտակության անհնար է նկատել քաղցրաձայն զեղումներն այն սրտի, որը շուրթերի դողդոջուն ձայներգությամբ սրինգի ծակոտիներից արտաշնչում է սիրո խոհերը՝ հեղեղորեն ծորացող խազերի անանուն ներդաշնակությամբ: Եվ արդարև, սերն էլ խորհուրդ է, որի ծնունդը ճառագայթի շողարձակումն է, մի ճառագայթ, որն ինքը նույնպես խորհուրդ է:

Մենք խոսեցինք մարդկային խոհերի մասին, որոնք մարդկային ամեն ստեղծագործության և գյուտարարության սկիզբն են: Այդ խոհերը՝ դեռ գրչին չհասած, մեղրամոմի բոց-լեզվակից մինչև էլեկտրական լույս-լապտերը, հողմաղացից մինչև հսկա շոգեմեքենաները, լաստափայտերից մինչև նավերն ու օդապարիկները, թեթևոտն սուրհանդակներից մինչև անթել ու խոսուն օդալիքների (radio) գործարկումը և շատ այլ բաներ, այդ ամենը մարդկային խարհրդածության աստիճանական, հրաշալի հայտնություններն են:

Սակայն ի՞նչ է «խորհուրդն» ինքնին: Եվ ի՞նչ են իրենցից ներկայացնում այն առարկաներն ու երևույթները, որոնք բացարձակապես վեր և անկախ են այս «խորհրդից»: Ո՞ր մարդկային ձեռքը լուսաշող անթիվ մարգարիտներ ցանեց «երկինք» կոչվող այն անհուն դատարկության մեջ. նրա լեցունությունը անհասանելի է մեզ:

Ո՞ր մահկանացուի միտքը երբևէ հղացավ «մեծ լուսատուի» մասին գաղափարը, որն իրականում փոքրագույն հրաշք է մեծագույնների համեմատ և որը վառ է պահում մեր արեգակնային համակարգի ու ֆիզիկական հորինվածքի «ճրագը»: Կամ ո՞վ խորհեց «փոքր լուսատուի» մասին, որը մեծագույնն է փոքրագույնների մեջ և որն իր մեղրանուշ շողերը կաթեցնում է գիշերվա խավարի մեջ:

Մարդկային ո՞ր իմացականությունը ստեղծեց տիեզերքի վիթխարի օրգանիզմը՝ նրան այնպիսի ներդաշնակություն տալով, որն իր անակնկալ բոլոր բարեշրջումներով անըմբռնելի է մեր մտքի համար:

Երկրավոր ո՞ր հանճարը արարեց էլեկտրականությունը, եթե իհարկե ճիշտ է այս զարմանալի խորհրդին տրված որակումը, այն խոսուն օդալիքները, որոնք անպարփակ ժամանակի մեջ հավերժացնում են նյութի ու խորհրդի բովանդակ թրթռումները և հոգին՝ իր անթերի կատարելությամբ:

Անտարակույս է, որ օդալիքները «խոսում» են այն ներքին մղիչ ու հոդավորիչ զորությամբ, որը թեև մարդկային աղբյուրից է բխում, սակայն դրա իրական ակնաղբյուրը մարդու մեջ չէ: Մարդն ինքն էլ իր մտածումի ծնունդը չէ, նա չէ իր արվեստագետն ու ճարտարապետը, ինչպես որ, ըստ էության, տերը չէ նաև իր ձեռակերտ առարկաների:

Ո՞վ կարող է ուրանալ, որ խորհուրդների Խորհուրդը «Աստծու Հոգին» է: Նա, Ով մի ժամանակ «շրջում էր ջրերի վրա» Իր արարչագործ շրջարկությամբ՝ անխտիր բոլոր գոյությունների ու համայն էակների բովանդակ բնությունը «անէությունից» ստեղծելու համար (Նարեկ):

Ամեն բանի սկզբնապատճառը աստվածային Խորհուրդն էր, որը «մի օր (սա հավիտենականությանը տրված մարդկային որակումն է) ասաց. «Թող լո՜ւյս լինի…»: Լույսի աստվածային մտապատկերն ու խորհուրդն է, որ դուրս է գալիս խավարչտին անդնդից՝ կյանքեր ծնելու հրաշագործ կարողությամբ զորացած:

«Եվ եղավ լույս…»՝ բարի լույսը, առաջին թրթռումը, առաջին շարժումը, առաջին փթթումը, իրերի ներդաշնակ կարգավորումն ու համադրությունը, անօրգանական և օրգանական անշունչ ու շնչավոր մարմինների գոյավորումը համաձայն այն Խորհրդի, որը մարդուն չէր պատկանում, որը գերմարդկային և, հետևաբար, աստվածային էր: Լույսն այս բոլոր գոյությունների կյանքն էր:

2. Արարչագործ Խորհրդի ավարտապատկերը գտնում ենք մարդու մեջ. «Մա՛րդ ստեղծենք…»: Մի հրաշալի խորհուրդ, որի մարմնառության ատաղձն են դառնում «երկրի հողը» և Աստծու «կենդանի շունչը», որոնք նախախնամող զորությամբ մեզ համար գուցե դարավոր տևականությամբ, բայց հավիտենականության համար՝ ակնթարթորեն, մարդու մեջ ի հայտ են բերում «կենդանի հոգին»:

Անշունչ մարմինը, կենդանի էակը և խոհուն ու բանական հոգին կազմում են մարդու մեջ թանձրացած աստվածային մեծագույն խորհրդի ամբողջությունը: Այդ մարդը, որն իրավամբ համարվում է արարչագործության գլուխգործոցը, օժտված է բանական ամենակատարյալ կարողությամբ՝ «լցվելու», առաջադեմ զարգացում ապրելու և աստիճանական բարեշրջման ենթարկվելու՝ «Աստծու լրիվ ամբողջությամբ լցվելու» (Եփես. 3.19) ներուժով՝ իր մեջ և ինքն իրենով պատկերելու «աստվածային էության նկարագիրը» (տե՛ս Եբր. 1.3) և Աստծու կատարելության «պատկերն ու նմանությունը»:

Կյանքն այս կատարելության մեջ է, իսկ կատարյալ մարդը ստեղծված է «Մարդ Հիսուսով» (Ա Տիմ. 2.5), «որի մեջ է բնակվում Աստվածության ամբողջ լիությունը մարմնապես» (Կող. 2.9): Այդ կյանքը «ճշմարիտ լույսն» էր՝ կենդանության և լուսավորության ակնաղբյուրը բոլոր նրանց համար, ովքեր աստվածային հատկանիշներով աշխարհ պիտի գային մարմնապես: 

3. Մարդն Աստծու պատկերն է: Այդ պատկերը մարմնացումն է մարդկային հոգեկան-իմացական այն բոլոր բյուրեղացած արժեքների ու այն բազմազան շնորհների, որոնց մշտաբուխ և հարաշարժ աղբյուրը «կենդանի Հոգին» է՝ Սուրբ Հոգին: Կյանքը թերի և ունայն է, եթե լցված չէ այդ Հոգով:

«Սուրբ Հոգով լցվել» նշանակում է ներշնչվել: Ներշնչումը դյութվելն ու գերզգայուն դառնալն է՝ ազդվելով այս կամ այն սրբազան գաղափարով կամ գաղափարականով: Այդ ներշնչման շնորհիվ Աստված հայտնվում է և տեսնում մարդուն: Աստվածային այս դեմ հանդիմանությունը հիմքն է հոգեկան-բարոյական այն սերտ ու իրական հաղորդակցության, որով Աստված և մարդը «գրկախառնվում են կատարյալ միության մեջ» (Հովհ. 17.23):

Այն տեսիլը, որով մարդ հյուսում է իր երազանքներն ու հասնում է հոգեկան, իմացական և բարոյական նվաճումների, արդյոք չի՞ շողարձակում աստվածային այդ հայտնության ճառագայթներով ու հավիտանական Խորհրդի թրթռումներով: Այդ տեսիլը մեր մեջ և մեզնից դուրս անընդհատ շարունակում է երկնել ու ստեղծագործել:

Մարդկային հանճարի տեսիլը, որի հրաշքներին ականատես են լինում դարերը, աստվածային հայտնությունն իսկ է: Մարգարեական ջերմ շունչն է ծորում այդ տեսիլից և կայծ է դնում մարդու շուրթերի վրա՝ դարբնելով մեծ Խորհրդի հրեղեն խոսքը: Մարդը դառնում է տեսանող (իմա՝ մարգարե): Կյանքի այդ լույսով է, որ հոգին սևեռվում է հավիտենականությանը:

4. Ինչպես բոլոր շնչավորների, այդպես էլ մարդու մեջ մի բնազդ կա. դա աստվածային շունչն է, որով լցված է մեծագույն անհունությունը՝ անսահման տիեզերքը: Մարդն այդ բնազդով է գտնում նմանությունն իր և Աստծու միջև: Նմանության (Ծննդ. 1.26) կամ ազգակցության (Գործք. 17.28) այդ նախազգացումը, որը հետզհետե վերածվում է գիտակցության և հավատքի, կրոնն է: Այն մարդուն մոտեցնում ու շաղկապում է Աստծուն: Այն մաքուր ու գերազանց կիրք է, որով մարդու հոգին շարժվում և ձգտում է այն Խորհրդին, որով ինքը կերտվել է:

Մարդկային սրտի կրոնը՝ սրբազան հույզը, որը վսեմացած է սիրո օծությամբ և պայծառացած ողջամիտ գիտության լույսով: Այս կրոնն է, որ մարդուն հնարավորություն է տալիս տեսնելու Աստծուն՝ Նրան մոտ լինելով «սրտի սրբությամբ» (Մատթ. 5.8), և լսելու Նրա ձայնը այն ժամանակ, երբ ապստամբությամբ հեռանում ու թաքնվում է Տիրոջ ներկայությունից (Ծննդ. 3.8-10):

Երբ տեսնում է, սիրով ծառայում է Նրան, երբ հեռանում է, վախով է ունկնդրում Աստծուն: Եվ ճշմարիտ կրոնը «տեսնող» սիրո պաշտամունքի, այլ կերպ ասած՝ «հոգով և ճշմարտությամբ երկրպագության վրա» հիմնված փոխհարաբերությունն է Աստծու և մարդկանց միջև:

5. Աստծու Խորհուրդը մշտապես գործում է (Հովհ. 5.17) ամեն տեղ և ամեն բանի մեջ՝ սկսած տերևից մինչև մարդը (Գործք. 17.25): Մենք այդ գործունեության վկաներն ենք, ականատես ու ականջալուր վկաները։ Մեր բնական ձգտումը և աստիճանական բարձրացումը դեպի կատարելություն այդ նույն գործունեության հայտարար նշանն է։

Կյանքի բարեշրջական տեսությունը ոչ միայն չի հակասում կրոնի բացարձակ ճշմարտություններին, այլ նաև բացատրում է դրանք։ Այդ մասին խոսող գիտությունը չի կարող ժխտել աստվածային Խորհրդի այն անսպառ աղբյուրացումները, միայն որոնցով երաշխավորվում է մարդկային կյանքի իմացական ու բարոյական զարգացումը և առաջադիմությունը։

Մարդն անշունչից, հողից է ստեղծվել, թե աստվածային անհասանելի ծրագրի համաձայն առաջացել է աստվածաստեղծ շնչավոր նյութից, միևնույն է, նա բարձրագույն կատարելության կարողություններով օժտված կենդանի արտահայտությունն է աստվածային Խորհրդի․ «Մարդ ստեղծենք մեր պատկերով և նմանությամբ»։

Արդարև, մի՞թե մեր մեջ չենք տեսնում այդ պատկերն ու նմանությունը հատկանշող աստվածային ստորոգելիները, որոնք հաճախ թաղված են լինում մեր էության խորքերում։ Հիսուսի հանձնարարությունը մի հռետորական խոսք չէր միայն․ «Կատարյալ եղեք, ինչպես ձեր երկնավոր Հայրն է կատարյալ» (Մատթ․ 5.48)։

«Եղե՛ք»․ կատարյալ լինելու կարողության և անհրաժեշտության հավիտենական պատգամն է այն։ Մարդ կարող է նմանվել Աստծուն, «գործել Աստծու գործերը», բավական է միայն, որ մարդ հավատա (Հովհ․ 14․18) և տեսնի այն, ինչ Հայրն անում է (Հովհ․ 5․19)։

6․ Կրոնը հենց այդպիսի կյանքն է։ Այլ կերպ ասած՝ կրոնն այդ կյանքի արտահայտությունն է։ «Եվ կյանքը լույս էր մարդկանց համար»։ Այդ լույսը, մեր ներքին տեսողությունն է կրոնն այնպես, ինչպես արևի լույսն էլ մեր աչքի տեսողությունն է։ Դա կրոնների կրոնն է, որը հայտնվեց հատկապես քրիստոնեությամբ՝ հանձին Հիսուսի։

Քրիստոնեական կյանքը Աստծու և մարդկանց գործակցությունն է։ Այդ գործակցությունը մեզ զերծ է պահում մոլորություններից, հղկում է մեր նկարագիրը և մեզ լցնում է մեր կոչման ազնիվ ներշնչումներով։ Հոգևոր ճշմարտությունները պարզորեն տեսնելու՝ այս գործակցության կողմից մեզ ընձեռնված գիտակցությունն է, որ դառնում է աստվածային ճշմարիտ լույսի օջախը, որ մեր կրոնասիրությունն է։

Այսպիսով՝ կրոնը կյանքն իսկ է։ Կյանքի նման էլ այն հետզհետե կատարելանում է։ Բնազդը վերածվում է զգացումի, իսկ զգացումը՝ խորհրդի։ Այլ կերպ ասած՝ աստվածային Խորհուրդը հավիտենական ճառագայթումով մարդու մեջ արթնացող տարտամ զգայություններն աստիճանաբար փոխարկում է վճիտ գիտակցության՝ ընդունակ խելամիտ լինելու բովանդակ աստվածահայտնությանը։

7․ Այդպիսի աստվածահայտնությունը ամենամաքուր ներշնչումների աղբյուրն է։ Եվ դա անհրաժեշտ է աշխարհային իրողությունների բովի մեջ հոգևոր իրողությունները ըմբռնելու, զուսպ ու զգաստ սպասարկությունների միջոցով կառուցելու, առատացնելու և խորացնելու համար մարմնի կամ նյութի ներքին աղբյուրները։

Երևակայությունն իր լուսեղեն թռիչքներով և արծվաբիբ հայացքով ճանապարհ է բացում այդ ամենի համար։ Երևակայությունը ստեղծագործ է, երբ աստվածային է, և գյուտարար, երբ մարդկային է։ Առաջինի ծնունդը տիեզերքն է, իսկ երկրորդինը՝ քաղաքակրթությունը՝ իր ամենալայն իմաստով։ Ո՛չ այն քաղաքակրթությունը, որը գիրացնում է անասունին, որը մեքենայացնում է աշխատանքը, որ նյութականացնում է բանականությունը, որը, մեկ խոսքով ասած, հոգեկան քաոս է ստեղծում։

Այլ խոսքն այն քաղաքակրթության մասին է, որը լույս է արձակում՝ գտնելու համար ամեն բանի սկիզբը և վախճանը, հավիտենականը՝ ժամանակավորի մեջ։ Գյուտերի գյուտը Աստծուն գտնելն է, քանի որ Աստված բոլոր ճշմարտությունների անհատնում աղբյուրն է։ Ճշմարիտ երևակայությունը, որն իր բոցը ստանում է Ավետարանի ջինջ հավատքից, մեզ տալիս է այդ մեծ գյուտի բանալին։

8․ Գտնել Աստծուն այն դեպքում, երբ աշխարհի մեջ ենք։ Սակայն ինչպե՞ս կարելի է տեսնել արևը, երբ անթափանց ամպերը քողարկում են այն։ Աշխարհի թանձրամած խավարում անգամ համակ լուսեղ էություն կարո՞ղ ենք ընդնշմարել։

Բայց իրապե՞ս խավար է տիրում այն աշխարհում, որտեղ ապրում ենք, իսկապե՞ս անանցանելի անջրպետ կա մեր և անտեսանելի ոլորտների միջև։ Արդարև՞ աշխարհը մեզ հեռացնում ու օտարացնում է Աստծուց։ Ինչպես ամեն բան, աշխարհը նույնպես աստվածային հղացում և խորհուրդ է, ուստի որպես այդպիսին աշխարհը ևս «բարի» է։

Տիեզերական «հույժ բարի» ներդաշնակության մեջ աշխարհն էլ ուներ իր մասնիկը․ «Տիրոջն է երկիրն իր ամբողջությամբ» (Սաղմ․ 23․1)։ Մարդկային իմացականությունը դեռևս անզոր է գտնելու բարու չափանիշը կամ ստուգանիշը և բացատրելու չարը, որը աղարտում է աշխարհն ու կյանքը։ Ոչ ոք չի կարող ասել, որ նյութն ինքնստինքյան չար է։

«Չկա չար (կարծված) մի բան, որը բնությամբ չար եղած լինի» (Եզնիկ)։ Այն, ինչ պարագայական է, էութենական չէ։ Ջուրն իր բնությամբ հեղձուցիչ չէ, ոչ էլ կրակը՝ կիզիչ։ Խեղդվելն ու այրվելը միայն պարագայական դեպքեր են։ Ճարտար լողորդը, հմուտ վարպետը գիտեն օգտագործել և՛ ջուրը, և՛ կրակը՝ առատացնելով կյանքի բարիքները։ Շենքի փլուզման պատճառը շինարարության «չարիքը» չէ, այլ ճարտարապետի սխալ հաշվարկը։

Իմ այս տողերի նպատակը բարու և չարի ամբողջական վերլուծությունը չէ։ Աշխարհն ամբողջովին Աստծունն է, և կրոնը չի կարող արհամարհել այդ աշխարհը, քանի որ կրոնն այն կյանքն իսկ է, որը մենք ապրում ենք այս աշխարհի վրա՝ հաստատուն հույս ունենալով այդ կյանքը հավիտենությամբ փոխարինելու։

9․ Ինչպիսի՞ն է մարդու վերաբերմունքը աշխարհի հանդեպ։ Նոր բան չենք կարող ավելացնել սկզբնական երկու պատգամներին․ 1․ «Մշակել և պահպանել երկիրը» (Ծննդ․ 2.15) և 2․ «Լցնել (կառուցել) այն ու տիրել դրան» (Ծննդ․ 1․28)։ Այս է մարդու կոչումն ու պարտականությունը հողի նկատմամբ․ մշակել ու պահպանել, շենացնել և տիրել՝ տնտեսական կյանքի չորս էական պայմանները, որոնց գործադրմամբ հողը, ուզում է այն դրախտային հող լինի, թե փշաբեր այգի, միևնույն է օրհնության ու երջանկության աղբյուր կդառնա։

Մենք այսօր էլ ականատես ենք այն տենդագին գործունեությանը, որի միջոցով մարդկությունը նյութական հսկայական նվաճումների է հասնում՝ ստեղծելով մի քաղաքակրթություն, որը հիմնված է մեքենայականության ու էլեկտրականության վրա։

Ներկայում մարդկությունը, առավել քան երբևէ, օգտագործում է երկիրը, նրա բոլոր թաքնված հարստությունները։ Գուրգուրում է այն, պահպանում ու մթերում է այդ հարստությունները։ Մարդն այսօր, առավել քան երբևէ, տերն է աշխարհի, որը նա շենացնում ու գեղեցկացնում է։

10․ Այս աշխատանքները, եթե առաջնորդվում են հոգեկան արժեքներին հետամուտ իմացական պրպտումներով, միևնույն ժամանակ բարձրացնում են կյանքի արժեքը, քանի որ չի կարելի արհամարհել այն աշխարհը, որը մեզ հնարավորություն է տալիս նվիրվելու այդ շինարար աշխատանքներին։

Աշխարհատյացությունն անհաշտ է կրոնական զգացումի հետ։ Եթե կրոնը կյանքն իսկ է, և կյանքը աշխարհով է կյանք, ապա ուրեմն կրոնն ու աշխարհն իսկապես չեն հակառակվում իրար։ Սիրել աշխարհը՝ տիրանալով, ու ոչ թե ծառայելով նրան, լցնելով այն, ու ոչ թե լցվելով դրանով, մշակելով հողը՝ մատակարարելու համար այն, ինչ անհրաժեշտ է կյանքն ապահովելու համար․ դա նաև կրոնի պահանջն է։

11․ Կյանքն ամբողջանում է իր հասարակական հանգամանքով։ Մարդիկ ապրում են միասին։ Խորհուրդը, խոսքն ու գործը որոշակի ուղղություն են ստանում՝ հասարակական կյանքի անհրաժեշտություններից ելնելով։ Այդ անհրաժեշտությունները ստեղծում են զանազան երևույթներ, որոնցով նաև՝ զանազան տեսություններ, աշխարհայացքներ, սկզբունքներ, վարդապետություններ, աշխարհավարական բազմապիսի դրություններ։

Եվ եթե այդ բոլոր երևույթները լրջմտությամբ ու լայնախոհությամբ վերաբերվեն կյանքին իր արժեքներով, բարոյական և նյութական տվյալներով հանդերձ, չեն ժխտի կրոնը։ Մտքի անհամար ու բյուրազան հայտնությունները ոչ միայն չեն նվազեցնում կրոնի հմայքը, այլև ավելացնում են այն։ Ոչ միայն արմատախիլ չեն անում կրոնական զգացումը, այլև խորացնում են այն։

12․ Անհատն իբրև ինքնուրույն արժեք հավաքականության անբաժան մասն է։ Գոյակցությունն ու գործակցությունը այդ հավաքականության խարիսխն են։ Կյանքը մի միություն է, որն իրականություն է դառնում ընկերական խմորի մեջ։ Այս միությունը նաև կրոնի պահանջն է։ Համամարդկային եղբայրություն միակ և բացարձակ Հոր սիրո մեջ․ սա՛ է այն կյանքը, որը պահանջում է կրոնը։

13․ Այդ եղբայրությունը, սակայն, ցնորք է այնքան ժամանակ, քանի դեռ նյութն է տիրապետում, իսկ հոգին բացարձակապես անտեսված է։ Շահի տիրապետությունը սպանում է առաքինության այն կենսունակ սերմերը, որոնցով հոգին բողբոջում, ծաղկում ու պտղաբերում է իբրև հասարակական էակ։

Շահի մոլեգին ցանկությունը չափազանցորեն շեշտում է անհատի արժեքը՝ նրան ամեն բանի, տիեզերքի կենտրոն դարձնելով և սեփական անձի պաշտամունքին զոհելով ամեն ինչ։ «Ես»-ը դառնում է ամեն բան՝ ամեն բանի մեջ։ Եղբայրությունն անիմաստ արտահայտություն է դառնում։ Աշխարհը վերածվում է ազատ ասպարեզի, որտեղ «ես»-ի բոլոր անխոստովանելի կրքերը անզուսպ ու խառն ընթացքի մեջ են՝ վայելելու համար կյանքի բոլոր հաճույքներն անխտիր։

Այդժամ աշխարհը, որը «բարի» է, «հույժ բարի»՝ ամեն բանի մեջ, դառնում է «չար», ուստի և կյանքն է դառնում չար։ Այդպիսի կյանքն այլևս կրոն չէ, քանի որ ինքնին զուրկ է ճշմարիտ կյանքի հատկանիշներից։ Երեք թշնամի բարձրացնում են իրենց գլուխները․ 1․ Մամոնան, 2․ Առավելազանց մտահոգությունը, 3․ Եսապաշտությունը։

1․ Մամոնան խորհրդանշում է նյութական ստացվածքներն ու նյութապաշտ հակվածությունները։ Դրանք հրապուրում են, հղփացնում և մոլորեցնում են սիրտը։ Մամոնան այդպիսով թանձր քող է գցում հոգեկան ու հավիտենական արժեքների վրա և սպառում է բոլոր ուժերը՝ գանձեր դիզելով անձի, այսինքն՝ գերեզմանի համար։ Մամոնան չգիտի, թե ինչպես պետք է հարստացնել Աստծով (Ղուկ․ 12․21), քանի որ հակառակ է լույսին։ Մամոնան նաև արգելում է ծառայել Աստծուն (Ղուկ․ 16․13)։

2․ Հոգատարությունն ու խնամքը աստվածային հատկանիշներ են, որոնց գոյությունն արդարացվում է՝ ելնելով կյանքի տնտեսության համար անհրաժեշտության հանգամանքից։ Դրանք տարածվում են նաև վաղվա վրա, քանի որ մեզնից պահանջվում է օրինավորապես շահագործել մեր քանքարները։

Այդ անհրաժեշտությունը, սակայն, չի անտեսում հիմնականը, որ հոգեկանն է, որ հոգին իսկ է։ Գերագույն արդարությունը և գաղափարական թագավորությունն են կազմում այդ հիմքը, որն ինքնին ապահովում է մնացյալ ամեն բանի ստացումը (Մատթ․ 6.32)։ «Ամբողջ աշխարհը» չի զուգակշռում հոգին։ Ամբողջ աշխարհը շահելու ցանկությունն առավելազանց մտահոգությունն է, որը հոգին կորստյան է մատնում (Մատթ․ 16.26)։

3․ «Ես»-ը, իսկապես, հոգու անհատական արժեքների խտացումն է։ Այն բարի ու գեղեցիկ է, երբ հորդաբուխ արտածավալումով հոգին կարողանում է փոխանցել այդ արժեքները և դրանց միջոցով կերտել հասարակական կյանքի լավագույն ուժերը։  Իսկ «ես»-ը չար ու վնասակար է, երբ հոգին աղետալի ինքնամփոփությամբ կամ մեկուսացումով մշտապես և միայն ու միայն այդ «ես»-ի վրա է կենտրոնանում։

Սակայն այդ «ես»-ի նկատմամբ սերը չէ, որ կյանքն ու կրոնը օրինական են համարում․ «Սիրի՛ր ընկերոջդ քո անձի պես»։ Իսկ այդ «ես»-ի հանդեպ մոլեգնությունն իր իսկ կորստյան պատճառն է դառնում (12․25)։

14․ Անհրաժեշտ է կռվել այդ երեք թշնամիների դեմ։ Մամոնայի դեմ՝ մնալով աշխարհի մեջ, վայելելով կյանքի այն «բոլոր բարի տուրքերը և կատարյալ պարգևները, որոնք իջնում են վերևից՝ անփոփոխ ու անստվեր լույսի Հորից» (Հովհ․ 1․17)։ Այդ լուսեղեն հարստությունները հոգու իրական զրահապատումն ու սպառազինությունն են՝ պատերազմելու համար «անիրավ» մամոնայի փորձությունների դեմ՝ նրան հաղթելու և բարձրագույն նպատակներին ծառայեցնելու համար։

«Ուտել ու խմելը» ֆիզիկական կյանքի կարիքն ու օրենքը և անմերժելի իրավունքն է (Մատթ․ 11.19)։ Բայց պետք չէ մոռանալ «գոհանալ Աստծուց» (Հռոմ․ 14.6)՝ հիշելով, որ «Աստծու թագավորությունը կերակուր և ըմպելիք չէ, այլ արդարություն, խաղաղություն և խնդություն Սուրբ Հոգով» (Հռոմ․ 14.17)։

Մամոնան, այո՛, պարտվում է, երբ այն ծառայեցնում ենք բարեկամներ ձեռք բերելու գործին՝ կատարելով բարի գործեր, որոնք մեզ համար տեղ են պատրաստում Աստծու «հավիտենական հարկերում» (Ղուկ․ 16․19)։

Առավելազանց մտահոգության դեմ կարելի է պայքարել՝ հրաժարվելով ու խույս տալով աշխարհից, ոչ թե այն «բարի» աշխարհից, որից հրաժարումը մեզ օժտում է «գոհացող լինելու» առատ իմաստությամբ (Կող․ 3․15), այլ մեր հոռի կրքերով, օրինազանցություններով ու անհագ ցանկություններով կառուցված աշխարհից։

Առավելազանց մտահոգությունը լափլիզող ու խանձող կրակ է, որը կարելի է մարել միայն Աստծու սիրով։ Այդ մտատանջությունը «ոսկորները կրծող ցեց» է, որը կարելի է սպանել հոգեշունչ խորհրդածություններով, աստվածային տեսիլներով, բարեկշիռ մտասքանչացումներով։

Եսապաշտության դեմ կարելի է պայքարել՝ ուրանալով և ունայնանալով այն բոլոր կրքերից, որոնք ապականում են մեր անձը և որոնք կոչվում են «հասարակական ախտեր», օրինակ՝ ատելություն, վրեժ, քեն և այլն, ու նվիրվելով և զոհաբերելով հոգեկան, բարոյական ու նույնիսկ ֆիզիկական և նյութական այն ուժերով, որոնցով ձևավորվում է մեր անհատականությունը։

Այդ պայքարը կարելի է մղել և՛ աշխարհի մեջ առաքինի կենցաղավարությամբ ապրելով, և՛ աշխարհից մասամբ դուրս գտնվելով՝ ճգնողական կյանքով։ Այդ երկուսի մեջ էլ կա հոգու ծարավը՝ խմելու աննյութեղեն, բարձրագույն ճշմարտությունների գետերի «կենդանի ջրերից, որոնց ականակիտ աղբյուրը Աստծու լուսեղեն գիրկը և մարդու պայծառ գիտակցությունն է» (Հովհ․ 7․38)։

15․ Աստծու հայտնությունը առավելագույն չափով կա ամեն բանի մեջ, ամեն մտքում, ամեն խորհրդում, ամեն խորհրդագետի մեջ։ Բայց Աստծու ամենակատարյալ և ամբողջական հայտնությունը տեղի է ունեցել Հիսուսի մեջ (Հովհ․ 14․37-38)։ Խոսքերն ու գործերը, որ Նրա կյանքն իսկ էին, այդ ճշմարտության համոզիչ վկաներն են (Հովհ․ 10․18; 14․11)։

Խոսքերն ու գործերը անթերի ներդաշնակությամբ արգասիքն են եղել աստվածային Խորհրդի կամ «Բանի»՝ արարչագործ մեծ Իմացականության, որ Աստծու մարմնացած Որդին էր։ Աստծու և մարդու հարաբերությունը հարաբերություն է հոր և որդու միջև։ Ինքը՝ մարդն էլ, Մարդ-Հիսուսով որդին է Աստծու, Որին ճանաչում ու պաշտում է։

16․ Ո՞րն է աշխարհի հանդեպ ունեցած Հիսուսի դիրքորոշումը։ Ավետարանը հստակորեն հայելիացնում է Նրա հոգին, ցոլացնում Նրա նկարագիրը՝ լինելով Հիսուսի բովանդակ խորհուրդների ընդունարանը։ Հիսուս աշխարհի առջև հայտնապես, և ոչ թե ծածկաբար խոսեց ամեն բանի մասին (Հովհ․ 18.20), քանի որ ճշմարտությունը սիրում և մոտենում է լույսին (Հովհ․ 3․21)։ Հիսուս լույսն իսկ է։ Մենք Նրա մեջ տեսնում ենք «կյանքը», «կյանքից էլ ավելին» (Հովհ․ 10․10)։

Հիսուսի նպատակն ու կոչումը, իբրև «քաջ հովիվ», այդ կյանքը բոլորին տալն էր Իր սեփական կյանքի, Իր մսի և արյան զոհաբերման միջոցով, որպեսզի այդ կյանքը միս ու արյուն դառնա մարդու մեջ։ Այդ կյանքը զրկանքի կյանքը չէր, քանի որ Հիսուս կերավ ու խմեց։ Այդ կյանքը աշխարհատյացության կյանքը չէր, քանի որ Նա մասնակցեց հարսանեկան և այլ ընկերական հավաքույթների։

Հիսուսի կյանքը մարդկայինի ժխտումը չէր, քանի որ Նա սիրեց Ղազարոսի ընտանիքին և Հովհաննեսին։ Սակայն Հիսուսի կյանքը, Նրա բոլոր հարաբերությունները աղբյուրն էին սրտագրավ ներշնչումների, հոգեխռով հայացքների, վերանորոգող հպումների, որոնց միջոցով Նրա խոսքը դառնում էր տիրական, թափանցող ու նվաճող։

Նա չէր արհամարհում «աշխարհը», որն Աստված այդքա՜ն սիրեց (Հովհ․ 3.16)։ Նա չկամեցավ, որ յուրայինները վերացվեն աշխարհից, այլ պահպանվեն չարից, որպեսզի իրենց հոգիներում զգան «կատարյալ ուրախությունը» (Հովհ․ 17․13-15)։ Այդ ուրախությունը որքան բազմակողմանի ու կատարյալ է, այդքան էլ «անսպառ» է։

Դա կյանքից առավել մեծ երանությունն է, այն երանավետ կյանքը, որը հավասարապես բնակվում է այս և այն աշխարհներում։ Այդ կյանքով է, որ քրիստոնեական կրոնը աղբերանում է հավատքի լույսով ջահավորված սրտերում։ Այսպիսի զեղուն կյանքի արժանանալու և վերանորոգության մեջ է փրկագործության մեծ խորհուրդը, որը միևնույն ժամանակ ձերբազատումն է վերոհիշյալ երեք թշնամիներից։

17․ Ինչպե՞ս կարելի է հաշտեցնել Հիսուսի «կյանքից առավել» երանությունը մեր ներկա կյանքի, մերօրյա «քաղաքակրթության» հետ։ Բոլոր նոր ու հրաշալի գյուտերը, որոնցով պարծենում է մարդկային հանճարը, ոչնչով չեն հակասում Հիսուսի կյանքին։ Ով հակառակ չէ ուտել-խմելուն՝ իհարկե այն չափով միայն, որ ուրախության լիության մեջ տրտմության մաղձը չկաթի, Նա չի կարող հակառակվել նաև իմացական այս բոլոր նվաճումներին։

Եվ մի՞թե այդ նվաճումներն աստվածային Խորհրդի նվաճումները չեն։ Ավա՜ղ, մարդիկ շատ հազվադեպ են նկատում այդ ճշմարտությունը։ Նկատում են, քանի որ իրենց մեջ գյուտարար հոգի են ունենում, բայց հեռանում ու չեն ուզում տեսնել, քանի որ «հպարտացնող գիտությանը» չեն հոժարում լծորդել «կառուցող սերը»։ Հեռանում են՝ թեև  անշուշտ լսում են։ Եթե անգամ փորձում են ականջներն էլ խցել, սակայն ոտնաձայնը կա ու մնում է՝ հակառակ բոլոր կարեկցելի ուրացումների։

Ազդարարող ձայնի հետ հնչում է նաև մեծ հարցականը․ «Ո՞ւր ես․․․»։ Ոչ ոք չի կարող լռեցնել այդ խորհրդավոր ձայնը, որը հնչում է բարձունքներից ու խորություններից, անհասանելի բոլոր հորիզոններից՝ մերթ մեղմ ու հուզիչ, մերթ խիստ ու ցնցող։

Մերկության սարսափելի ունայնության գիտակցումը՝ ամոթահար անելով, չպիտի ուշացնի այդ հայրական ու տիրական ձայնի արձագանքը բոլոր դարերի ապստամբ ու ամբարտավան հոգիների խորքերում․ «Ո՞ւր ես, ո՞ւր եմ»։ Երբ նորագյուտ իմաստությունը մոլորվում է, վերածվում է ոչ-իմաստության, և իմաստության որդին, որ երբեմն «լույսի որդի» էր, դառնում է «աշխարհի որդի»։

Անհունը հունավորի մեջ պարփակել, անսահմանը սեղմել սահմանավորի մեջ, «կենդանի հոգին» կորստյան մատնել կավեղեն ձևերի ու մեքենայական հարափոփոխ շարժումների մեջ․ ահա՛ սոփեստության գործը։ Նա չգիտի, որ «օր օրի իմաստությունն է հորդում և գիշեր գիշերի գիտությունն է առատանում», ու հայտնության այս իրարահաջորդ, գեղեցիկ շղթայի մեջ մեծագույն Կեսատուի Խորհուրդը կա։

Մի՞թե մենք նաև այդ իրողության ականատեսները չենք։ Դարերն, այո՛, խոսում են այն Սիրո և Գիտության մասին, որոնցով մարդկային սիրտն ու միտքը՝ անբաժան միությամբ, գտնում և պաշտում են տիեզերքի մեծ Ճարտարապետ-Արարչին՝ հայտնության ու հետազոտության, հավատքի և լույսի շնորհիվ։ Այդ սերն ու գիտությունը կյանքն է, և այդ կյանքը ճշմարիտ կրոնն է։

18․ Իրական կյանքն այնտեղ է, ուր մարդկանց միջոցով թագավորում է Աստված։ Երբ բոլոր երկրավոր թագավորություններն իրենց հին ու նոր նախապաշարումներով, իրենց երեկվա ու այսօրվա ուրացումներով, անցյալի և ներկայի ավերներով կործանվեն ու ջնջվեն, պետք է հիմնվի և ամրանա Աստծու երկնային մեծ ու միակ թագավորությունը, որի միակ և անփոխարինելի օրենսգիրքն Ավետարանն է։

Չէ՞ որ միայն այդ անթագ թագավորությունը կարող է իր անհող երկրի անծայրածիր սահմաններում համապարփակել բոլոր ազգերն ու լեզուներն իրենց սեփական դրոշմներով, իղձերով ու երազանքներով, իրենց սեփական սովորույթներով ու ավանդություններով, արժեքներով և հարստություններով, ներշնչումներով ու համոզումներով՝ ներդաշնակավորված միակ Հոգու և ճշմարտության, միակ հավատքի ու գիտության շինարար և խաղաղարար շնչի ներքո։

Այդ համամարդկային թագավորության մեջ, որտեղ կյանքը բարգավաճում է տիեզերածավալ հորդումներով, կրոնն ունենում է իր պաշտամունքի նոր Տաճարը, որի հիմքերը երկրի ու մարդկային սրտի խորություններում են, իսկ կամարները, կարող ենք ասել՝ կաթողիկեները՝ ընդհանրականության լրումը, երկնքի և Աստծու լուսաղբյուր էության անհունության մեջ։ Այնտեղ է իրականանում «հոգով և ճշմարտությամբ» երկրպագությունը՝ վսեմացած բոլոր ազգերի հրաշալի լեզվախոսությամբ։

19․ Սակայն այս թագավորության՝ տիեզերական Եկեղեցու օրենսգիրքը կարո՞ղ է գոհացում տալ մեր կյանքի բոլոր պահանջներին։ Մինչ այժմ ասված խոսքերից դժվար էր հստակ եզրակացության հանգել, սակայն պիտի ասեմ, որ, այո՛, կարող է, որովհետև՝

ա․ Ավետարանը հավաստում է, որ աստվածաստեղծ աշխարհը և աշխարհաշինական առաքինի ապրումները մեզ տրված են իբրև «բարի» դրախտ՝ «կատարյալ ուրախության» համար։

բ․ Ավետարանը սահմանել է ընկերային կնճռոտ հարցի պատասխանը՝ տիեզերական համեղբայրության միակ, անսասան հիմքը դնելով, որն է անձնվեր սերը՝ երկնավոր Հոր Էությունից ճառագայթած ու Աստվածորդու արյամբ նվիրագործված։

Առանց աղքատությունը երանի համարելու՝ Ավետարանը մարդկությանը հրավիրում է կրել Աստծու շնորհած կյանքը դառնացնող բոլոր արհեստական անհարթությունները և ստեղծել ներդաշնակություն, ուր անհատական բնական կարելիությունները նպաստավոր պայմանների ստեղծման միջոցով ամբողջապես փթթում են և արժանանում համապատասխան գնահատանքի ու վարձատրության։ «Հոգով աղքատությունն» Ավետարանի ջերմագին հանձնարարությունն է, որը պետք է օգնի կրել «մյուս» աղքատության բեռը։

գ․ Ավետարանն ինքն էլ կարևորում է աշխարհավարության՝ աշխարհն ու մարդկանց կառավարելու գործի մեջ կարգուկանոնի անհրաժեշտությունը։ Պետք է տալ կայսրինը՝ կայսրին, երբ Աստծունը տրվում է Աստծուն։ Սրանից զատ՝ այս կարգուկանոնն անշուշտ պետք է հիմնվի պարտքի և իրավունքի արդար փոխհարաբերության վրա։ Միակ լծակը՝ երևան բերելու և պահպանելու այդ արդարությունը, պետք է լինի զորությունը, սակայն ոչ թե բռնավորի, այլ արժանավորի։

դ․ Ավետարանը քաջալերում է աշխատանքը, քանի որ Ավետարանի ոգին, ըստ մեր սահմանափակ ըմբռնումի, այնքան բնազանցական է, որքան իր պահանջած կյանքը բնական ու գործնական է։ Մշակել, պահպանել, շենացնել, տիրանալ․ ահա այս պայմաններից է կախված անհատական, ընտանեկան, ընկերային կյանքը, իսկ այդ պայմաններն անհնար է իրագործել առանց աշխատանքի։

Ավետարանը չի ժխտում, այլ նվիրագործում է այդ կյանքը, հետևաբար նաև աշխատանքը։ Առանց աշխատանքի կյանք չկա։ Ավետարանը մահվան օրենսգիրքը չէ։

ե․ Ավետարանը չի մերժում գիտությունը, քանի որ հանձնարարում է կատարելությունը, սրտի կատարելությունը՝ մտքի լուսավորումով։ Քանի որ Աստված Ինքն է արարչագործ Կարողությունը, ուստի Ավետարանը չի կարող չարժևորել մարդու գյուտարար կարողությունը, որն Աստծու տիպիկ պատկերն է բնորոշում։

Գիտական հայտնությունները որքան շատ են ու ողջախոհությամբ ձեռք բերված և ուսումնասիրված, այդքան կրոնական զգացումն ավելի զորավոր է։

20․ «Կյանքը Նրանով էր, և այդ կյանքը մարդկանց համար լույս էր»։ Նա՝ Հիսուս, որ Աստվածության լրումն էր մարմնապես, աշխարհին ճշմարիտ կյանքն է տալիս։ Այդ կյանքը լույս էր, քանի որ այնտեղ կեղծիք ու արատ չկար։ Այդ լույսը կրոնն իսկ է, որ վեր է ամեն պայմանականությունից, որը կկարողանար պղտորել կրոնասեր հոգու պայծառությունը։

Քրիստոնյայի, իր աստվածային կոչմանը գիտակից մարդու համար կյանքը և կրոնը տարբեր բաներ չեն։

***

Նրանք, ովքեր կրոնը «թմրեցուցիչ դեղ» են համարում, հիվանդ են «կյանքով», և նրանց միակ դարմանը Հիսուսի լույսն է, քանի որ Նա է մարդկանց կյանքը։

Գարեգին եպս. Տրապիզոնի, «Դպրեվանքյան քարոզներ», Փարիզ, 1929 թ.

Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը