Թադեոս առաքյալ
Հայոց առաջին Լուսավորիչը և ամենահայտնի Առաքյալը:
Ղուկասի Ավետարանում (6:16) և Գործք Առաքելոցում (1:13) հայտնի է որպես Հուդա Հակոբյան: Հովհաննեսի մոտ էլ հիշվում է որպես. «Հուդա, ոչ Իսկարիովտացի» (14:22), որը վերջին Կտակի խոսակցության ընթացքում ընդհատողներից էր հետևյալ հարցով. «Տե՛ր, ի՞նչ է նշանակում, խոսքդ, որ Քեզ պիտի մեզ հայտնես, ոչ թե աշխարհին»: Հիսուսը անուղղակի պատասխանում է, որ Ինքը պիտի հայտնվի Իրեն սիրողների մեջ և ընդհակառակը՝ երբեք չպիտի երևա սեր չունեցողների մեջ: Իսկ Մատթեոս առաքյալը նրան կոչում է «Ղեբեոս, որը Թադեոս անվանվեց» (Մատթ 10:3), իսկ Մարկոսը նրան պարզապես Թադեոս է կոչում (Մարկ. 3:18): Կաթոլիկ եկեղեցին նրան նույնացնում է Հուդա Տեառնեղբոր հետ, որի անունով մի կարճ թուղթ էլ կա ընդհանրական թղթերի մեջ, որը վերջինն է հանդիսանում: Բայց արևելյան եկեղեցիները այս նույնացումը չեն ընդունում:
Ըստ մեր ազգային ավանդության, Թադեոս առաքյալը նախ Եդեսիա է գալիս, որտեղ, ըստ Քրիստոսի խոստումի, բժշկում և քրիստոնյա է դարձնում Աբգար թագավորին: Եդեսիան, արդարև, քրիստոնեական հնագույն կենտրոններից մեկն է համարվում:
Թադեոսն իր քարոզչությունը առաջ է տանում դեպի հյուսիս, մտնում է հայոց Սանատրուկ թագավորի սահմանները, քարոզում և դարձի է բերում շատ հայերի, որոնք երախայրիքը և հիմքն են կազմում Հայ Առաքելական Եկեղեցու: Նաև արքունիք է մտնում և դարձի է բերում թագավորի դստերը՝ Սանդուխտին, որը հետագայում նահատակվում է իր հոր ձեռքով: Ի վերջո, Թադեոս Առաքյալն էլ, շատ հրաշքներ գործելուց և հազարավոր հոգիներ դարձի բերելուց հետո, Արտազ գավառում սրով նահատակվեց, ներկայիս Պարսկական Ատրպատական գավառի արևմտյան կողմում, որտեղ մինչև այսօր պահպանվել է նրա գերեզմանը, որի վրա կառուցվել է մի փառավոր եկեղեցի:
«Աստվածաշնչական Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան1997
Արևելահայերենի փոխադրեց՝ Վաչագան սրկ. Դոխոլյանը
Սուրբ Սանդուխտ
Հայ եկեղեցու պարծանքը և նախամարտիրոսուհին է; Ինչպես որ Ս. Ստեփանոսը քրիստոնեական եկեղեցու համար, այդպես էլ Ս. Սանդուխտը Հայ Եկեղեցու համար:
Ավանդությամբ մեզ հասած հայոց Սանատրուկ թագավորի դուստրն է, որը թագավորել է 38-68թթ.: Սանդուխտը քրիստոնյա էր դարձել Թադեոս Առաքյալի քարոզչության արդյունքում: Երբ հայրը իմացավ եղելության մասին, փորձեց տարհամոզել նրան, բայց երբ Սանղուխտն անդրդվելի մնաց, հրամայեց մյուս նորահավատների շարքում բանտարկել նաև նրան: Թադեոս Առաքյալը գաղտնի բանտ այցելեց, մխիթարեց և սրտապնդեց նրանց և իր աղոթքներով նրանց շղթաները քանդվեցին: Այս տեսնելով բանտապահները և մյուս բանտարկյալները, թվով 33 հոգի, դարձի եկան, նշում է Վկայաբանությունը:
Ի վերջո թագավորը մարդ է ուղարկում բանտ և վերջին փորձն անելու համար, որ նա վերստին իր հայրենի և հեթանոսական կրոնին վերադառնա, իր մոտ է կանչում նրան: Երբ բանտ գնացող մունետիկը տեսավ, որ բանտարկյալների շղթաները քանդված են և իրենք էլ զվարթադեմ Թադեոս Առաքյալի քարոզչությունն են լսում, սքանչանալով դարձի եկավ: Այս դեպքից հետո թագավորը հրամայում է սպանել բոլոր նորադարձներին, բացի Թադեոս Առաքյալից և իր աղջկանից:
Երբ Ս. Սանդուխտը ներկայացավ իր հորը, արքան հանդիմանական և հայրական շեշտադրումով ասաց. «Ուրացար ինձ՝ հորդ, և կապվեցիր այդ մոլորեցնողի հետ», ակնարկելով Թադեոսին: «Սակայն քո «մոլորեցնող» կոչած մարդը իմ հոգին լուսավորեց», պատասխանեց Սանդուխտը: «Ամեն դեպքում քեզ ասվելիք վերջնական խոսքս հետևյալն է, անպայման հայրենի կրոնին պիտի վերադառնաս, այլապես չարաչար կերպով պիտի սպանվես», — ասաց Սանատրուկը; Եվ խոսքից գործի անցնելով՝ հրամայեց կապկպել նրան և չարչարանքների ենթարկել, որոնց ժամանակ Սանդուխտն անդադար կրկնում էր. «Քրիստոս, իմ Փրկիչ, օգնիր ինձ»:
Այն ժամանակ, շարունակում է Վկայաբանությունը, երկնքից զորավոր լույս ծագեց, երկիրը շարժվեց և Սանդուխտի կապանքները քանդվեցին, բոլորը զարհուրեցին և ապշեցին: Այս առիթով շատերը քրիստոնյա դարձան, այդ թվում նաև Զարմանդուխտ իշխանուհին՝ թագավորի մերձավորներից մեկը: Սա էլ թագավորի հրամանով նահատակվեց: Նրա վրա էլ լույս իջավ և շատերը հավատքի եկան:
Ի վերջո Սանդուխտը նորից բանտ առաջնորդվեց: Նույն գիշերը մի տեսիլք ունեցավ, ըստ որի մի Փառավոր Անձնավորություն նրան լուսե պատմուճան էր տալիս ու նրա գլխին սքանչելի թագ էր դնում: Սանդուխտը հասկացավ, որ շուտով նահատակվելու է: Արդարև, հաջորդ օրը բանտ գալով՝ դահիճը նրան տարավ նահատակության վայրը: Երբ հասան նշանակված վայրը, սրբուհին նախ աղոթեց «Հայոց աշխարհիս համար» և գլուխը խոնարհեցրեց դահճի սրի տակ: Վերջինս գլխատելու փոխարեն սուրը մտցրեց նրա սիրտը, և Հայոց հողը ոռոգվեց նրա անարատ սրտից հոսող թանկագին արյունով:
Ս. Սանդուխտի գերեզմանը երկար տարիներ անհայտ էր մնում: Բայց ի վերջո, հատուկ տեսիլքով, հայտնվում է Կիրակոս անունով մի մենակյացի: Նրա գերեզմանի տեղը, ըստ Օրմանյանի վկայության, մինչև վերջին 60-65 տարիները, համարվում էր Նարեկի վանքը, որը նախապես եղել է Ս. Սանդուխտի վանքը (Ազգ): Օրմանյանը նաև ավելացնում է, որ Սանդուխտի հիշատակը հին տոնացույցներում առանձին է կատարվել, հետո միայն միացել է Թադեոս Առաքյալի հետ:
Հայսմավուրքների մեջ անհամաձայնություններ կան նրա մահվան և տոնի օրերի վերաբերյալ: Մարզվանցիի Հայսմավուրքը նրան հիշատակում է դեկտեմբերի 23-ին, Փեշտիմալճյանը՝ դեկտեմբերի 15-ին: Ներկայումս մենք տոնում ենք Ս. Թադեոս Առաքյալի հետ, Վարդավառի տոնին հաջորդող շաբաթ օրը:
Մեր շարակնոցում, Ս. Սանդուխտ կույսին նվիրված հետևյալ մանկունք շարականը կա.
Այսօր քեզնով պարծենում է Ս. Եկեղեցին,
Ով վկայուհի Սուրբ Սանդուխտ,
Որ հայրական պաշտամունքը թողեցիր.
Քրիստոսի համար քո սուրբ արյունը թափեցիր:
Աշակերտեցիր Թադեոս Առաքյալին
Եվ ճշմարիտ հավատքի մեջ հաստատ մնացիր.
Չխառնակվեցիր հեթանոսական պաշտանմունքին,
Արժանի եղար առ Հայրը բարձրանալ:
Ազնվական կնոջ փառքից հրաժարվեցիր,
Եվ աստվածային փառքով զարդարվեցիր.
Այսօր երկնքի հրեշտակների հետ դասակից եղար.
Բարեխոս եղիր մեզ համար Տիրոջ մոտ:
«Հայազգի Սուրբեր», Շնորհք արքեպս. Գալուստյան, «ԳԱՆՁԱՍԱՐ» մատենաշար, Երևան1997
