Մեղայ Աստուծոյ.Զղջումն

«Մեղայ Ամենասուրբ Երրորդութեանն»
   
   Մղքերի ընդհանրական խոստովանության այս աղոթքը (կոչում ենք նաև «Մեղա»՝ ըստ առաջին բառի), որ 10 հատվածից է կազմված, հավատացյալը կամ հավատացյալների խումբն ասում է քահանայի առաջ, ծնրադիր: Քահանան ինքն է այն կարդում կամ հավատացյալների խմբից մեկը, և ամեն հատվածից հետո հավատացյալների խումբը Մեղայ Աստուծոյ» է արտասանում, որին ի պատասխան քահանան ասում է. «Աստուած թողութիւն շնորհեսցէ», այսինքն՝ «Թող Աստված թողություն շնորհի»: Սակայն պատշաճ է, որ այս խոստովանությունը հավատացյալներն ասեն և ոչ թե քահանան, քանզի խոստովանողները հավատացյալներն են: Երևում է՝ ընդհանրական խոստովանության այսպիսի կարգը շատ վաղուց՝ դարեր առաջ է մտել մեր Եկեղեցի, թերևս ժողովրդի մեծամասնության գրաճանաչ չլինելու կամ անգրագիտության պատճառով, քանի որ այս մասին խոսում է նաև ս. Գ. Տաթևացին.
   Եվ ըստ օրենքի՛ չէ այն, որ նրանք (հավատացյալները) նստում են, քահանաները՝ խոստովանում, իսկ նրանք [ամեն հատվածից] հետո [«Մեղայ Աստուծոյ»] կրկնում. այնպես է ստացվում, կարծես թե քահանան է նրանց խոստովանում»:
   
   Ա. Մեղայ Ամենասուրբ Երրորդութեանն՝ Հօր և Որդւոյ և Հոգւոյն Սրբոյ: Մեղուցեալ եմ Աստուծոյ: Խոստովանիմ առաջի Աստուծոյ և սրբուհւոյ Աստուածածնին և առաջի քո, հայր սուրբ, զամենայն մեղս, զոր գործեալ եմ: Քանզի մեղայ խորհրդով, բանիւ և գործով, կամայ և ակամայ, գիտութեամբ և անգիտութեամբ: Մեղայ Աստուծոյ:
   Ա.(1) Մեղանչեցի Ամենասուրբ Երրորդության՝ Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու դեմ: Մեղանչել եմ Աստծո դեմ: Խոստովանում եմ Աստծո, սուրբ Աստվածածնի և քո առաջ, հայր սուրբ, գործածս բոլոր մեղքերը: (2) Քանզի մեղանչեցի խորհուրդով, խոսքով և գործով, կամովին և ակամա, գիտությամբ և անգիտությամբ: Մեղանչեցի Աստծո դեմ:
   
   Ա1. Քանի որ մարդու ցանկացած  մեղք՝ գործված սեփական անձի դեմ, թե իր նման մարդու կամ Աստծո որևէ արարածի, ոտնահարումն է Աստծո կամքի և հաճելի չէ Նրան, ուստի և գործվում է Նրա դեմ: Սա գիտակցելով՝ իր մեղքերը զղջացողը դրանք խոստովանում է Աստծո առաջ՝ որպես իր և Նրա միջև միջնորդ ունենալով քահանային և բարեխոս՝ ս. Աստվածածնին:
   
   Ա2. Մարդը մեղանչում է խորհուրդներով, խոսքերով և գործերով: Այս մեղքերը կարող են գործվել կամովին,երբ  մարդ  դրանք սեփական հոժարությամբ ու առանց որևէ պարտադրանքի է գործում. ակամա, երբ մարդ  անզգուշաբար, առանց  չար  դիտավորության, ինչպես նաև արտաքին կամ ներքին պարտադրանքի  տակ է մեղանչում. գիտությամբ, այսինքն՝ քաջ գիտակցելով, որ իր արածը մեղք է, սակայն չերկյուղելով ու արածի համար ցավ չզգալով. և անգիտությամբ, այսինքն՝ չիմանալով, որ այն, ինչ գործում է, մեղք է:
   Ակամա և անգիտությամբ գործված մեղքերը համարվում են ներելի մեղքեր, իսկ գիտությամբ ու կամովին գործվածները՝ մահուչափ  կամ մահացու: Ներելի մեղքերը կարող են ներվել ու քավվել նաև առանց քահանայի առաջ կատարվող անհատական խոստովանության,  միայն  զղջմամբ, Աստծուց ներում հայցելով և ընդհանրական խոստովանությամբ, ինչպես նաև ողորմության գործերով, պահքով,  հավատքով  կատարվող  խաչակնքումներով, «Տերունական»  ու այլ  աղոթքների  արտասանությամբ  և  ուրիշ  նմանատիպ  միջոցներով, որոնցով՝ ակամա մեղանչած անձը հավատքով ու Տիրոջ հանդեպ վստահությամբ հանգստացնում է իր խիղճը:
   Ցանկացած մեղք, նույնիսկ շատ փոքր կարծվածը, եթե գործվում  է  կամովին  ու  գիտությամբ,  և  գործողն  այնուհետև  չի զղջում դրա համար ու չի ապաշխարում, համարվում է մահուչափ մեղք  և չի ներվելու: Այս մեղքի մասին  է  խոսում ս. Հովհաննես առաքյալը Ա Հովհ. Ե 16-17-ում: Եվ հակառակը՝ նույնիսկ մենածանր մահուչափ, այսինքն՝ կամովին ու գիտությամբ գործված մեղքը  դառնում է ներելի և թողության  արժանանում, եթե այն գործած  անձնավորությունն  այնուհետև   սրտանց  զղջում է դրա համար, մեղքը խոստովանում ու ապաշխարում:
   «Այն  ծառան,  որ  իր  տիրոջ  կամքը  գիտի և նրա  կամքի  համաձայն  չի  վարվում,  շատ  ծեծ  կուտի» (Ղուկ. 12։47),  այսինքն՝ մահացու մեղքի մեջ մնալու և չապաշխարելու պատճառով կարժանանա  Տիրոջ  դատաստանին  ու  հավիտենական  պատժին:  «Իսկով  չգիտի  և  ծեծի  արժանի  բան  է  գործում, սակավ  ծեծ  կուտի»  այսինքն՝ անգիտությամբ  ու ակամա   գործած ներելի մեղքի (կամ ճշմարտապես ապաշխարելու հետևանքով (Ղուկ. 12։48), ներելի դարձա՛ծ մեղքի) համար, միայն այս կյանքում, իր խղճմտանքի դատաստանին  ենթարկվելով կպատժվի:
   
   Բ. Մեղայ հոգւովս և զօրութեամբ սորա, մտօքս և շարժմամբ սորա,  մարմնովս  և  զգայութեամբ  սորա:  Մեղայ  զօրութեամբ հոգւոյս՝ խորամանկութեամբ, անզգամութեամբ, յանդգնութեամբ և երկչոտութեամբ, շռայլութեամբ և ժլատութեամբ, զեղխութեամբ և անիրաւութեամբ, չարահաւանութեամբ, յուսահատութեամբ և թերամտութեամբ:  Մեղայ  Աստուծոյ:
   Բ.(1)  Մեղանչեցի  հոգովս  և  նրա  զորությամբ  (զորություններով), մտքովս և նրա շարժմամբ (շարժումներով), մարմնովս և նրա զգայությամբ  (զգայարաններով): (2) Մեղանչեցի  հոգուս  զորությամբ՝ խորամանկությամբ և անզգամությամբ, հանդգնությամբ և երկչոտությամբ,   շռայլությամբ  և  ժլատությամբ, զեխությամբ   և անիրավությամբ, (3)  չարահավանությամբ,  հուսահատությամբ  և թերահավատությամբ: Մեղանչեցի Աստծո դեմ:
   
   Բ1. Եկեղեցու վարդապետները սովորաբար որպես մարդ արարածի բաղկացուցիչ մասեր են նշում հոգին, միտքը և մարմինը: Մարդու կազմության այսպիսի եռատարր դասակարգումը մեր եկեղեցական գրականության մեջ այնքան տարածված է, որ այն կարելի է հանդիպել Եկեղեցու հայրերի կողմից ստեղծված ամեն տեսակ գրվածքների  մեջ՝ սկսած  «Նիկիոյ  դաւանութիւն»  անունը  կրող  «Հաւատամքից», վերջացրած  հոգևոր  երգերով  ու  շարականներով: Ընդունված են նաև այն տեսակետները, թե մարդը կազմված է հոգուց, շնչից և մարմնից՝ ըստ  Ա  Թես. 5։23-24-ի 53, այլև՝ որ մարդը կազմված է հոգուց և մարմնից: Այս երեք դասակարգումները համապատասխանում  են  միմյանց,  և  առաջին  երկու  դասակարգումներն ի վերջո հանգում են երրորդին, քանզի թե՛ շունչն է դիտվում որպես  հոգու  մաս54   և  թե՛  միտքը:  Մարդը  մեղանչում է թե՛ հոգով, թե՛ մտքով  և  թե՛ մարմնով, ուստի և այստեղ խոստովանում է դրանցով իր գործած մեղքերը:

   Բ2. Հոգին  նույնպես  բաղկացուցիչ  մասերից  է  կազմված,  որոնք կոչվում են «զորություններ»: Ըստ մեկ դասակարգման՝ հոգին ունի երկու մաս կամ զորություն՝ միտք և կամք, իսկ ըստ մեկ ուրիշ դասակարգման՝ հոգին եռամասնյա է: «Մեղայի» սույն հատվածում հենց  այս  վերջին  դասակարգումն  է  արտացոլված,  ինչը  կերևա  հետագա  շարադրանքից:  Այսպիսով՝ հոգու երեք  զորություններն  են՝ բանական (միտք, բանականություն), ցասմնական (կամ բարկական. ցասում  կամ  բարկություն)  և  ցանկական  (ցանկություն): Այս  երկու  դասակարգումները  նույնպես  չեն  հակասում  միմյանց.  քանզի միտքն  ու  բանական  զորությունը  նույնն  են,  իսկ  ցասմնական  ու ցանկական մասերը, ըստ առաջին դասակարգման, կամքին վերաբերող  զորություններ  են:
   Հոգու  վերոհիշյալ  զորություններից  յուրաքանչյուրն ունի իր  առաքինությունները,  որոնք  Եկեղեցու  աստվածաբան հայրերը բաժանել են  երկու  խմբի՝ աստվածային առաքինություններ (կամ՝ աստվածխոսային)  և  մարդկային (կամ՝ բարոյական): Այս առաքինություններից  յուրաքանչյուրն  ո ւնի իրեն  հակադիր մոլությունը  կամ  ախտը,  իսկ  «մարդկային»  կոչվող առաքինություններից  յուրաքանչյուրն  ունի  ևս երկու  մոլություն, որոնք ներկայացնում են տվյալ առաքինության երկու տարաբևեռ շեղումները:  Ահա  այս  վերջիններն  են  «Մեղայի»  սույն  հատվածում թվարկված առաջին 6 մեղքերը, ինչպես ավելի պարզ երևում է ներկայացվող աղյուսակում:
 
Հոգու զորություններ

Աստվածային առաքինություններ

Մարդկային առաքինություններ

Մարդկային առաքինությունների հակադիր մոլությունները

Մարդկային  առաքինությունների  հակադիր  մոլությունները

  Ինչպես երևում է այս աղյուսակից, հոգու բանական զորությունն, ի տարբերություն մյուս զորությունների, ունի ևս մեկառաքինություն,  որ  կոչվում էարդարություն. սա ուղղիչն ու կառավարիչն է մարդկային կամ բարոյական մյուս բոլոր առաքինությունների: Մարդու  մեջ  այս  առաքինության  առկայությունն է գրավականը  մյուս  բոլոր  առաքինությունների  ճիշտ  գործունեության. նա է, որ թույլ չի տալիս, որ առաջանան  դրանց  հակադիր ու տարաբևեռ մոլությունները: Ուստի և պատահական չէ, որ «արդարութիւն» և «ուղղութիւն» կամ «արդար» և «ուղիղ» բառերը  գրաբարում  հոմանիշ  են: Ինչպես ասվում է Սուրբ Գրքում. «Մի՛ խոտորվիր ո՛չ աջ, ո՛չ  ձախ» (Բ  Օրենք  5։32,  Առակ. 4։27)՝ որպես    առաջնորդ  ունենալով  արդարությունը: Սակայն եթե արդարությունն ինքն է խաթարվում, վերածվում է անիրավության (անարդարության, անօրենության) ու դուռ բացում զեխության համար   (ամեն   տեսակ   անկարգության   ու   անչափավորության), որոնք  էլ  «Մեղայի»  այս  հատվածում  թվարկվող  հաջորդ  մոլություններն են:
  Ուրեմն՝ անիրավության ու զեխության (այսինքն՝ արդարության պակասի) հետևանքով խոհեմությունը, մարդու մեջ «ավելանալով» (դեպի «աջ» խոտորվելով), վերածվում է խորամանկության, որը մարդուն մղում է կեղծելու, խաբելու ու դավելու, ուրիշներին գիտակցաբար ու շահախնդրորեն մոլորեցնելու՝ ի վնաս նրանց, և այլ սույնպիսի  չարիքներ  գործելու: Իսկ  «պակասելով» (դեպի «ձախ» խոտորվելով)՝ խոհեմությունը վերածվում է անզգամության, որի  մեջ  գտնվող  մարդը, իր  խղճի  անզգայության  պատճառով,  կամովին,  հոժարությամբ և թույլատրելին ու անթույլատրելին գիտենալով  հանդերձ, համառորեն  անթույլատրելին, այսինքն՝ չարիք  է գործում՝ արհամարհելով բարին   ու ճշմարտությունը:

  Արիությունը հոգու այն գեղեցիկ  առաքինությունն  է, որով մարդ հանուն Աստծո և ճշմարտության համբերում ու տոկում է ամեն  նեղության,  Տիրոջ  պատվերի  համաձայն չի վախենում «նրանցից, ովքեր մարմինը սպանում են, բայց հոգին սպանել չեն կարող»  (Մատթ. 10։28), մարդկանց  երկյուղից  երեսպաշտություն ու  խարդախություն չի անում: Սակայն  այս  առաքինությունն  արդարության  պակասի  պատճառով կարող է վերածվել հանդգնության կամ երկչոտության: Հանդգնությունը, մարդու սրտից հանելով Աստծո հանդեպ երկյուղն ու մարդկանց հանդեպ ամոթը, կարող է մղել դեպի ամեն տեսակ մեղքեր, որոնք կատարվում են ամբարտավանորեն ու ինքնավստահորեն: Հանդգնություն են նաև ստվածությանը   վերաբերող   բաները   մարդկային  տկար մտքով չափից  դուրս  քննելը, աստվածային հայտնի  ճշմարտությունների ոտնահարումը, ինքնաստեղծ «ճշմարտությունների» հաստատումը և այլն: Իսկ  երկչոտության  արդյունքն  այն  է, որ  մարդ  ո՛չ  թե Աստծուց է երկնչում՝ որդիաբար կամ ծառայաբար (տե՛ս Մատթ. 10։28,  Ղուկ. 12։5, այլ մարդկանցից, սատանայից ու դևերից: Ընկրկում է դժվարությունների առաջ, ուստի կաղում առաքինությունների  ճանապարհին: Իր  մարմինն ու այս երկրային կյանքը կամ որևէ երկրային բարիք կորցնելու ահից ընդունակ է դառնում մարդահաճության ու ամեն տեսակ անազնվության, նույնիսկ իր Տիրոջն ու հավատն ուրանալուն կամ եղբայրներին ու ազգակիցներին դավաճանելուն:

  Ողջախոհությունը հոգու ցանկական մասի առաքինությունն է և ցույց է տալիս մարդու մաքուր, անախտ սերն ու ցանկություններն Աստծո և իր նմանների  հանդեպ, այլև  չափավորությունն ու խելամտությունը նյութական բարիքների գործածության մեջ: Սակայն արդարության պակասի դեպքում  կարող է վերածվել  շռայլության  և ժլատության: Շռայլությունը  մարդուն մղում է անխոհեմաբար վատնելու Աստծուց տրված բարիքներն իր մարմնի ցանկությունների կամ սնափառության բավարարման համար, իսկ ժլատությունը մարդու մեջ մեռցնում է ցանկությունը Աստծուց իրեն տրված բարիքներից կարոտյալներին   բաժին հանելու՝ տվյալ անձի սրտում աճեցնելով նյութի հանդեպ ցանկությունն ու հիվանդագին  կառչածությունը  նրանից: Եվ  այս ամենը բխում է  Աստծո հանդեպ եղած մաքուր սիրո ուցանկության պակասից, քանզի Աստծուն ճշմարտապես սիրողը կարոտյալից իր ձեռքը չի պահում, նաև իրեն տրված բարիքները չի գործածում մարմնի մեղսական ցանկությունների բավարարման ու իր փառքի համար, այլ բարի գործերի և Աստծո փառքի:
  Բ 3. Ինչպես արդեն նշվեց, բացի մարդկային առաքինություններից, մարդու հոգին ունի ևս 3 առաքինություն, որոնք «աստվածային» են կոչվում. դրանք են հավատը, հույսը և սերը: Հավատը հոգու բանական մասին կամ զորությանն է հատուկ, հույսը՝ ցասմնականին, և սերը՝ ցանկականին: «Մեղայի» այս հատվածում ներկայացվող վերջին երեք մեղքերը կամ ախտերը հենց սրանց են վերաբերում. չարահավանությունը՝ սիրուն, հուսահատությունը՝ հույսին, և թերահավատությունը (կամ թերամտությունը, ինչպես գրաբար բնագրում)՝ հավատին:
  Չարահավանությունը չարը հավանելը կամ սիրելն է, ինչը նշան է Աստծո հանդեպ սիրո պակասի: Քանի որ Աստված է միակ ճշմարիտ Բարին ու ամենայն բարու աղբյուրը, ուստի մեր մեջ ամեն բարու և առաքինության աղբյուրն աստվածասիրությունն է: Իսկ սա նշանակում է, որ չարահավանությունից էլ բխում են ամեն մեղք ու չարիք. որովհետև ցանկացած մեղք արդյունքն է մեր մեջ աստվածային սիրո պակասի: Ում սիրում կամ հավանում ենք, նրա կամքն էլ կատարում ենք: Ուրեմն որքանով չարի կամքն ենք կատարում, այնքանով պակասում է մեր մեջ Բարու հանդեպ սերը: Ինչպես մեր Տերն է ասում. «Ով Ինձ սիրում է, Իմ խոսքը կպահի…: Իսկ ով Ինձ չի սիրում, Իմ խոսքը չի պահում» (Հովհ. 14։23-24):
  Հուսահատությունը կյանքի տարբեր դիպվածներում դժվարությունների, փորձությունների ու վշտերի հանդիպելիս արագ վհատվելն է կամ սեփական մեղքի ու անարժանության գիտակցությունից ընկճվելը, ինչ պատճառով մարդ հոգեպես թուլանում և անկարող է դառնում բարիք գործել:
  Իսկ թերահավատությունը թերի հավատն է Սուրբ Գրքի և Եկեղեցու սրբակյաց հայրերի միջոցով մեզ հայտնված աստվածային ճշմարտությունների հանդեպ, մանավանդ Աստծո մարդասիրության, սակայն նաև արդարության հանդեպ, որը գիտի ամենքին ըստ արժանվույն հատուցել՝ պարգևներ բաշխելով կամ պատժելով:
  Գ. Մեղայ չար խորհրդով մտացս՝ նենգութեամբ, ատելութեամբ, խեթիւ, մախանօք, յաչաղանօք, թուլութեամբ, պոռնկական խորհրդով՝ արուական, իգական, անասնական, գրաստական, գազանական, ի գիշերի և ի տուընջեան երազական գիջութեամբ և անրջական գարշ աղտեղութեամբ: Մեղայ Աստուծոյ:
  Գ.(1) Մեղանչեցի մտքիս չար խորհուրդներով՝ նենգությամբ, ատելությամբ, հիշաչարությամբ, (2) մախանքով, չարակնությամբ, (3) թուլությամբ, պոռնկական խորհուրդով՝ արվամոլական, իգամոլական, անասնական, գրաստական, գազանական, գիշերն ու ցերեկը երազական գիջությամբ և անրջական գարշելի աղտեղությամբ: Մեղանչեցի Աստծո դեմ:
  
  Գ1. Մտքի «շարժումները», ինչպես ներկայացված է այս խոստովանության նախորդ՝Բ հատվածում, նշանակում են մտքի (կամ, ինչպես ասվում է, սրտի) խորհուրդները: Այստեղ ներկայացվող չար խորհուրդների շարքում դասված մեղքերը սրտի չար զգացումներ են և մտքում գործվող մեղքեր: Սակայն պետք է գիտենալ, որ ցանկացած մեղք էլ՝«Մեղայի» որ հատվածում էլ ներկայացվի, նախ խորհուրդներով է գործվում և ապա՛ միայն արտաքին գործով:
  Նենգությունը ատելության ու կեղծավորության մի խառնուրդ է, որ գիտի արտաքին բարեկրթության ու բարեկամության քողի տակ դավեր նյութել, իսկ ատելությունը, պարզ է, որ սիրո հակադիր մոլությունն է: «Ամեն ոք, ով ատում է իր եղբորը, մարդասպան է» (Ա Հովհ.3։15), մինչդեռ մեր Տերը մեզ պատվիրել է սիրել անգամ մեր թշնամիներին (տե՛ս Մատթ. 5։44):
  Հիշաչարությունը (կամ խեթը, ինչպես գրաբար բնագրում) մարդու սրտում թաքնված ոխն է, որի դեղը սրտանց ներելն է. «Եթե դուք մարդկանց չներեք նրանց հանցանքները, ձեր երկնավոր Հայրն էլ ձեր հանցանքները չի ների» (Մատթ. 6։15):
  
  Գ2. Մախանքն ու չարակնությունը (հաչաղանք) ըստ էության նույն բանն են. մախանքը նախանձն է, իսկ չարակնությունը՝ մեկին չար ու նախանձոտ աչքով նայելը՝ ասես նրան չարիք մաղթելով:
  
  Գ3. Թուլությունը և սրան հաջորդող մեղքերը պոռնկության տարատեսակներ են: Զգոնության ու ժուժկալության մեջ թուլանալը և անմաքուր ցանկական զգացումներին ու խորհուրդներին տրվելը հենց այս հատվածում նշվող թուլությունն է, որի արգասիքն են ամեն տեսակ պոռնկական խորհուրդները՝ արվամոլական, իգամոլական, ինչպես նաև անասնական, գրաստական ու գազանական, որոնք միևնույն բանն են նշանակում, միայն այն տարբերությամբ, որ անասնական ու գրաստական պոռնկական խորհուրդներն ընտանի կենդանիների հետ խառնակումն են ցույց տալիս, իսկ գազանականը՝ վայրի գազանների հետ: Այս խորհուրդները մարդ կարող է ունենալ թե՛ գիշերը և թե՛ ցերեկը՝ ընկնելով երազային անսթափ ու անմաքուր վավաշոտ վիճակի՝ գիջության, և անրջական (դարձյալ նշանակում է երազային) գարշելի աղտեղության (աղտեղություն=կեղտոտություն, անմաքրություն) մեջ:
  
   Դ. Մեղայ ցանկութեամբ մարմնոյս՝ հեշտութեամբ, պղերգութեամբ, յօրանջմամբ քնոյ, շարժութեամբ մարմնոյս և զազրագործութեամբ ի պէսպէս ախտս, հեշտալրութեամբ լսելեացս, արատութեամբ աչացս, ցանկութեամբ սրտիս, իգութեամբ ռնգացս, պագշոտութեամբ բերանոյս, անժուժկալութեամբ, շուայտութեամբ և արբեցութեամբ: Մեղայ Աստուծոյ:
   Դ.(1) Մեղանչեցի մարմնիս ցանկությամբ՝ (2) հեշտասիրությամբ, պղերգությամբ, քնի հորանջմամբ, (3) մարմնի շարժումներով ու պես-պես ախտերով զազրագործությամբ, ականջներովս ցանկասիրությամբ լսելով, աչքերիս անմաքրությամբ, սրտիս ցանկությամբ, ռունգներիս մեղկությամբ, բերանիս անպարկեշտությամբ, (4) անժուժկալությամբ, շվայտությամբ և հարբեցողությամբ: Մեղանչեցի Աստծո դեմ:
  
  Դ1.Տեր Հիսուսն ասում է. «Հոգին է կենդանարար, մարմնից ոչ մի օգուտ չկա» (Հովհ. 6։64), իսկ Պողոս առաքյալը հորդորում է. «Հոգո՛վ ընթացեք և մարմնի ցանկությունը մի՛ կատարեք, քանի որ մարմինը հոգու հակառակն է ցանկանում, իսկ հոգին՝ մարմնի» (Գաղատ. 5։16-17): Ապա ասում է. «….մարմնի գործերը հայտնի են. դրանք են՝ շնություն, պոռնկություն, պղծություն, վավաշոտություն, կռապաշտություն, կախարդություն, թշնամություն, կռիվ, նախանձ, բարկություն, հակառակություններ, երկպառակություններ» և այլն (տե՛ս Գաղատ. 5։19-21): Այս նույն «գործերի» մասին մեր Տերն վետարանում ասում է. «Սրտից են ելնում չար խորհուրդներ, սպանություններ, շնություններ, պոռնկություններ, գողություններ, սուտ վկայություններ և հայհոյություններ» (Մատթ. 15։19-20), և սիրտն այստեղ անշուշտ նյութական սիրտը չէ, այլ հոգևորը՝ ներքին մարդը: Ուրեմն, ինչպես արդեն ասվել է, ցանկացած մեղք նախ խորհուրդներով է գործվում և ապա՛ մարմնի անդամներով, և մարդու մարմնի ցանկությունների աղբյուրն էլ հոգու մեջ է թաքնված, իսկ մեր նյութական մարմինն ինքը՝ առանց հոգու մասնակցության, բնականաբար մեղանչել չի կարող, և նրա բնական ցանկություններն ու կրքերը (ինչպես, օրինակ, սնվելու կամ հագնվելու պահանջը) մեղք չեն: Մեր մարմինը միջոց է, որով մարդու հոգում ծնված ցանկություններն ի կատար են ածվում: Սակայն մարմինն էլ նպաստում է, որ հոգին ցանկություններ ծնի, քանի որ իր զգայարաններով հաղորդակցվելով արտաքին աշխարհի հետ՝ հոգուն «նյութ» է մատակարարում՝ բարի կամ չար խորհուրդներ ու ցանկություններ ծնելու համար: Այսպիսով՝ հոգին ու մարմինը զգործում են փոխշաղկապված, սակայն գլխավոր թե՛ «բարեգործը», թե՛ «չարագործը» և թե՛ «պատասխանատուն» մնում է հոգին, և ուրեմն մարմնով գործվող բոլոր մեղքերը նախևառաջ հոգու մեղքեր են: Ուստի երբ ասվում է «մարմին» կամ «մարմնական» գործեր, ընդհանուր իմաստով նկատի է առնվում մեղքը՝ ի հակադրություն «հոգու» կամ «հոգևորի», որով ցույց է տրվում այն ամենն, ինչ բարի է, առաքինի ու աստվածային: Եվ երբ Պողոս առաքյալն ասում է. «Սպանե՛ք ձեր երկրավոր անդամները» (Կողոս. 3։5), և Տերն էլ պատվիրում է դրանք կտրել-դեն նետել (Մատթ. 5։29-30), նկատի են առնվում այն չար ցանկություններն ու նրանցից ծնված մեղքերը, որոնք գործվում են թե՛ մարդու խորհուրդներում և թե՛ մարմնի զգայարանների ու անդամների միջոցով:
   Մեր նյութական մարմինը կարիք ունի խնամքի՝ կենդանի մնալու և մեր հոգու փրկությանը ծառայելու համար, քանի դեռ այս աշխարհում ենք: Սակայն այդ խնամքը պիտի չափավոր լինի, այլապես մարդու հոգին ու մարմինը կարող է տանել դեպի անմաքուր ցանկություններ ու մեղքեր: Ահա սա նկատի ունի առաքյալը, երբ ասում է. «Մարմնին խնամք մի՛ տարեք ցանկությունների համար» (Հռոմ.13։14):
  Մարմինն արտաքին աշխարհի հետ հաղորդակցվում է իր զգայարանների միջոցով, որոնք հինգն են: Սրանք պատկերավոր կերպով կոչվում են «մեր մարմնի տան դռներ՝ լավ և վատթար ամեն ինչի՝դրսից ներս և ներսից դուրս գալու»: Այդ «դռները» հինգն են՝
  տեսանելիք (աչքերը), լսելիք(ականջները),հոտոտելիք (քիթը),ճաշակելիք(բերանը) և շոշափելիք (գերազանցապես՝ ձեռքերն ու ոտքերը):
  
   Մարդն իր այս զգայարաններով է գործում թե՛ բարին և թե՛ չարը:
   Մարմնի մաքրության պահպանումը շատ կարևոր է քրիստոնյայի համար. իհարկե այստեղ խոսքը մեղքից ու արատավոր ցանկություններից, հիմնականում պոռնկությունից, մարմինը մաքուր պահելու մասին է: Մեր մարմինը պոռնկության համար չի ստեղծված, այլ Տիրոջ: Այն Սուրբ Հոգու տաճարն է, քանզի Աստծո Հոգին Իր շնորհներով մեր մարմնի ներսում է հանգրվանում, սակայն անմաքուր, անսուրբ մարմնի մեջ Սրբության համար տեղ լինել չի կարող: «Փախե՛ք պոռնկությունից: Մարդու գործած բոլոր մեղքերը մարմնից դուրս են, բայց պոռնիկն իր մարմնի դեմ է մեղանչում: Չգիտե՞ք, որ ձեր մարմինները տաճար են Հոգու, որ ձեր մեջ է և որն ընդունել եք Աստծուց. և դուք ձեր անձի տերը չեք, որովհետև գնո՛վ գնվեցիք: Փառավորե՛ք Աստծուն ձեր մարմինների մեջ» (Ա Կորնթ.6։18-20):
  Այժմ անդրադառնանք «Մեղայի» այս հատվածում ընդգրկված մարմնական մեղքերին:
   
    Դ2.Հեշտասիրություն նշանակում է հաճույքասիրություն, փափկալից ու հաճելի վիճակի, մարմնավոր վայելքների հանդեպ սեր: Հեշտասերին սովորաբար հատուկ է նաև պղերգությունը․, որը մարմնավոր ծուլություն է նշանակում: Հեշտասերը, ավելի հետամուտ լինելով իր մարմնի հաճույքների բավարարմանն ու հանգստավետ կյանքին, պղերգ կամ ծույլ է լինում առաքինություններ գործելու մեջ՝ վնասելով իր հոգուն:
   Աստված օրը ստեղծել է գործելու համար, իսկ գիշերը՝ քնով հանգստի: Բնականաբար քունը, որն անհրաժեշտություն է մարմնի համար, ուստի նաև քնի պահանջից ծնված հորանջումը մեղքչեն: Սակայն քանի որ ցանկացած բնական պահանջի բավարարման մեջ անչափավորությունն ի վերջո վերածվում է մեղքի, այդպես էլ քնով հագեցումը, որն արգասիք է մարդու պղերգության ու դատարկակեցության, այսինքն՝ պարապ ու անգործ կենսակերպի, չի կարող բնական ու բարոյական երևույթ համարվել, ուստի այստեղ հենց այդպիսի «հորանջական» վիճակն է ներկայացվում որպես մեղք:
   
    Դ3. Մարդու մեջ հեշտասիրության հակումը, ինչպես նաև պղերգությունն ու ավելորդ քնի, հանգստի ու կերակուրների հանդեպ սերը մարմինն ավելի դյուրամետ են դարձնում դեպի անմաքուր ցանկական կրքերը կամ ախտերը, որոնք ծնում են մարմնի ցանկական շարժումներ և մարդուն ստիպում մարմնի անդամներով, հիմնականում վերը ներկայացված հինգ զգայարաններից մեկով՝ շոշափելիքներով, կատարելու պոռնկության պես-պես զազրելի (գարշելի, զզվելի)գործեր, ինչն էլ այստեղ զազրագործություն է անվանվում: Եթե այս խոստովանության աղոթքի նախորդ՝ Գ հատվածում ներկայացված են պոռնկական խորհուրդները, մտածումներն ու երազային վիճակները, ապա այստեղ ներկայացվում է մարմնով կամ, ինչպես ասվում է, «գործով» կատարվող պոռնկությունը կամ շնությունը, որին է վերաբերում Սինա լեռան վրա Աստծուց Մովսեսին տրված տասը (տասնաբանյա) պատվիրաններից յոթերորդը. «Մի՛ շնացիր» (Ելք 20։14):

    Ականջներն ու աչքերը, ինչպես վերը նշվեց, նույնպես պատկանում են մարմնի հինգ զգայարանների թվին:Եթե սրանք ճիշտ չեն գործածվում, մեղք են ծնում: Այդպիսի մեղք է համարվում անմաքուր ցանկություններ առաջացնող բաներ լսելը կամ որևէ ձայն ցանկասիրությամբ ունկնդրելը:
  Այսպես և մեղք են համարվում անմաքուր ցանկություններ առաջացնող բաներ դիտելը, որևէ մեկին ցանկասիրությամբ նայելը,    ինչպես նաև դիմացինին գայթակղեցնելու նպատակով անմաքուր հայացքներ գցելը: Տիրոջ խոսքով՝ «Ամեն մարդ, որ կնոջը ցանկասիրությամբ է նայում, իր սրտում արդեն իսկ շնացավ նրա հետ» (Մատթ. 5։28), և սա հավասարապես վերաբերում է նաև ցանկասիրությամբ նայող կնոջը: Այդպես էլ, ոչ միայն կինն է «իր աչքերի հայացքով ու արտևանունքներով» պոռնկություն գործում (տե՛ս Սիրաք 26։12)՝ գայթակղեցնելով տղամարդուն, այլև տղամարդը:
    Սիրտը կարող է ունենալ թե՛ հոգևոր և թե՛ մարմնական ցանկություններ: Անշուշտ «Մեղայի» այս հատվածում խոսվում է մարմնական այն ցանկությունների մասին, որոնք մեղսական են, քանզի կան նաև ոչ մեղսական, այլ բնական ցանկություններ՝ սնվելու, մարմինը ցրտից պաշտպանելու համար այն հագուստով ծածկելու և այլն, որոնք անհրաժեշտ են մարմինն առողջ ու կենդանի պահելու համար: Սակայն եթե այս բնական ցանկությունների բավարարումը չափավորության սահմաններում չի մնում, ծնում է հոգևոր ախտեր՝ որկրամոլություն, պճնասիրություն և այլն, որոնք այլևս չեն կարող լինել սրտի բնական ու մաքուր ցանկություններ: Սրտի մեղսական ցանկությունները բազմապիսի են. մարդու բոլոր չար ցանկություններն էլ, ի վերջո, «սրտի՛» ցանկություն են, սակայն «Մեղայի» այս հատվածի ընդհանուր բովանդակությունը հուշում է, որ այստեղ նկատի է առնված նախևառաջ սրտի տռփալից, պոռնկական ցանկությունը: Այս ցանկության արդյունք են նաև հինգ զգայարաններից մնացած երկուսի ախտավոր ործառնությունները՝ ռունգների (քթի) մեղկությունն ու բերանի անպարկեշտությունը: Մեղկությունը կամ, ինչպես
գրաբարում, իգությունը թուլություն են նշանակում, սակայն ոչ թե ֆիզիկական ուժի պակասի արդյունք հանդիսացող թուլությունը, այլ այն, որի պատճառով մարդ թույլ է գտնվում ինքնակառավարման մեջ՝ տուրք տալով իր մեղսական կրքերին: Եթե ռունգներով որևէ հաճելի հոտ առնելով՝ մարդը մարմնական ցանկությամբ է լցվում, սա որպես մեղք է դիտվում ճիշտ նույն սկզբունքով, որով մեղք են համարվում ցանկասիրությամբ նայելն ու լսելը:Իսկ բերանի անպարկեշտություն են համարվում բերանից ելած այն անպարկեշտ խոսքերն ու զրույցները, որոնք կարող են դեպի մեղքը գրգռել թե՛ դրանք ասողին, թե՛ ունկնդիրներին: Բերանի անպարկեշտություն է նաև ձայնին ցանկասիրական երանգ հաղորդելը՝ դիմացինին գայթակղեցնելու նպատակով:

   Դ4. Ինչպես սրտի ցանկության մասին խոսելիս արդեն նշվել է, անժուժկալությունն անչափավորությունն է, և այն վերաբերում է թե՛ սնվելուն, թե՛ հագնվելուն, թե՛ օրինավոր ամուսինների՝ անշուշտ մեղք չհամարվող մարմնական մերձեցմանը, թե՛ ունեցվածքի ձեռքբերմանը և թե՛ այլ կարգի բնական պահանջների բավարարմանը: Այս ամենը միայն չափավորությամբ գործածվելիս է օգտակար մարդուն, իսկ չափի սահմաններն անցնելիս վնասակար է թե՛ մարմնին, թե՛ հոգուն: Անժուժկալության տարատեսակ է շվայտությունը, որը գործում են նրանք, ովքեր օրերն անցկացնում են ուտել-խմելու, գինարբուքների ու անառակությունների մեջ: Եվ սրան հարող մոլություն է հարբեցողությունը, որն, ինչպես հայտնի է, ոգելից խմիչքների անչափավոր գործածումն է՝ դժբախտաբար հաճախ լուրջ ու դժվարբուժելի ախտի վերածվող:
   
   Ե.Մեղայ չարաբանութեամբ լեզուիս՝ ստախօսութեամբ, սուտ երդմամբ, երդմնազանցութեամբ, հակառակութեամբ, վիճաբանութեամբ, բանսարկութեամբ, շոգմոգութեամբ, քսու, դատարկաբանութեամբ և ծաղու,զրախօսութեամբ,հերձախօսութեամբ և անիծաբանութեամբ, տրտնջելով, դժգոհելով, բամբասելով և հայհոյելով: Մեղայ Աստուծոյ:
   Ե.Մեղանչեցի լեզվիս չարաբանությամբ՝ (2)ստախոսությամբ, սուտ երդմամբ, երդմնազանցությամբ, (3)հակաճառությամբ, վիճաբանությամբ, (4)արախոսությամբ, շոգմոգությամբ, քսությամբ, (5)դատարկաբանությամբ, ծիծաղով ու ծաղրով, զրախոսությամբ, հերձախոսությամբ, անիծելով, տրտնջալով, դժգոհելով, բամբասելով և հայհոյելով: Մեղանչեցի Աստծո դեմ:
   
    Ե1.«Եթե մեկը խոսքով չի մեղանչում, կատարյալ մարդ է՝ ընդունակ սանձահարելու իր ողջ մարմինը»,ասում է ս. Հակոբոս առաքյալը: Ապա ասում է. «Լեզուն մի փոքրիկ անդամ է, բայց մեծ-մեծ բաներ է խոսում: Ահա մի փոքր կրակը ինչպիսի՜ անտառներ է հրդեհում: Լեզուն էլ է կրակ, անիրավության մի աշխարհ….» (Հակոբ. 3։2, 5-6):
   Մեր լեզուն՝ «այդ փոքրիկ անդամը», գործածելիս մեծ զգուշության ու զգոնության կարիք ունենք, որովհետև նրանով՝ որպես գործիքով, կարող ենք շատուշատ և՛ բարի, և՛ չար գործեր կատարել. թե՛ վերքեր բուժել և թե՛ վիրավորել, թե՛ կենդանացնել և թե՛ սպանել, թե՛ մարդկանց մեղքից հետ պահել ու դեպի առաքինությունները մղել և թե՛ դեպի մեղքը գայթակղեցնել, ինչպես նաև թե՛ մեր փրկությունն ապահովել և թե՛ ինքներս մեզ դատապարտել: Քանզի լեզուն ինքնագլուխ՝ առանց հոգուն հնազանդվելու, չի գործում, ինչպես Տեր Հիսուսն է ասում. «Բերանը սրտի լիությունից է խոսում: Բարի մարդն իր սրտի բարի գանձերից բարին է հանում, իսկ չար մարդն իր սրտի չար գանձերից չարն է հանում: Ասո՛ւմ եմ ձեզ. մարդիկ իրենց ասած ամեն դատարկ խոսքի համար պատասխան պիտի տան դատաստանի օրը, որովհետև քո խոսքերո՛վ ես արդարանալու և քո խոսքերո՛վ դատապարտվելու» (Մատթ. 12։34-37):
   Ուրեմն՝ «Մեղայի» այս հատվածում ներկայացված են մեր սրտի չար գանձերից ելած չար խոսքերը՝ չարաբանությունները, որոնք վերաբերում են մարմնի հինգ զգայարաններից մեկին՝ բերանին, և չարաբանությունների շարքում առաջինը դասվել են ստախոսությունն ու նրա տարատեսակներ սուտ երդումը և երդմնազանցությունը:
   
   Ե2.Ստախոսությամբ էր, որ «սուտ և ստի հայր» (Հովհ. 8։44) սատանան խաբեց Եվային: Ինչպես ասվում է Սուրբ Գրքում,
«ստախոս բերանը սպանում է հոգին» (Իմաստ. 1։11): Ստախոսությունը թույլատրելի է միայն այն ծայրահեղ պարագայում, երբ մարդ գիտի, որ ստելով կարող է մեկ ուրիշին փրկել լուրջ վտանգից, այսինքն՝ երբ մարդ ստում է եղբայրական սիրուց դրդված: Այլապես, նույնիսկ եթե գիտի, որ ճշմարտությունն ասելով անձնական վնաս է կրելու, աստվածասիրությունից դրդված՝ պիտի չստի՝ իր անձը հանձնելով «ճշմարտությունը սիրող» (տե՛ս Սաղմ. 83։12) Աստծուն, «Ով փրկում է նրանց, ովքեր իրենց հույսն Իր վրա են դնում» (հմմտ. Սաղմ. 16։7), և «կորստյան մատնում բոլոր նրանց, որ սուտ են խոսում» (հմմտ. Սաղմ. 5։7): Իսկ ինչպես ժողովրդական առածն է ասում, «Ստի ոտքերը կարճ են». մի օր սուտդ կբացահայտվի, և գուցե հետին չարիքն առաջինից, որից կամենում էիր ստով զերծ մնալ, ավելի մեծ լինի:
    Ստախոսության մի տեսակ է երկբանությունը կամ երկլեզվությունը, երբ մարդ նույն նյութի մասին մեկին մի բան է ասում, մյուսին՝ մի ուրիշ (կամ միևնո՛ւյն մարդուն նույն նյութի մասին մեկ մի բան է ասում, մեկ՝ ուրիշ)՝ այսպիսով շփոթեցնելով ու խաբելով ունկնդիրներին: «Մի՛ ենթարկվիր ամեն քամու և մի՛ գնա ամեն շավղով, քանզի այդպիսին է երկլեզու մարդը», որի բաժինն են «չար պարսավանքը», «ամոթն ու նախատինքը» (տե՛ս Սիրաք Ե 11, 17):
    Մեկի մասին վկայություն տալիս ստելն էլ արգելված է տասնաբանյա պատվիրաններից իններորդով. «Քո հարևանի դեմ սուտ վկայություն մի՛ տուր» (Ելք 20։16):
    Ստախոսություն է նաև սուտ երդումը: Արդեն իսկ երդվելը հակառակ է Տիրոջ կամքին, Ով պատվիրում է ամենևի՛ն չերդվել (տե՛ս Մատթ. Ե 34, նաև՝ Սիրաք 23։9) (երդումը պետք չէ շփոթել ուխտի հետ, երբ մեկն Աստծուն ինչ-որ բան է խոստանում և պարտավորվում այն կատարել): Ուրեմն որքան ավելի մեծ մեղք է սո՛ւտ երդվելը. «Իմ անունով սուտ երդում մի՛ տվեք և ձեր Տեր Աստծո անունը մի՛ պղծեք» (Ղևտ. 19։12), այլապես «Իմ անեծքը կմտնի նրանց տունը, ովքեր սուտ երդում են անում Իմ անունով» (հմմտ. Զաքար. 5։3-4): Իսկ եթե պատահմամբ երդվել ես կամ, մանավանդ, Տիրոջ առաջ ուխտ արել, ապա «մի՛ հապաղիր այն կատարել, որովհետև քո Տեր Աստվածը պահանջելով պահանջելու է քեզանից, և դա մեղք կհամարվի քեզ» (Բ Օրենք 23։21), այսինքն՝ գործած կլինես այն մեղքը, որ երդմնազանցություն կամ ուխտադրժություն է կոչվում: Քանի որ Աստված երբեք չի մոռանում Իր՝ մեզ տրված խոստումները և հավատարիմ է մեր հանդեպ (տե՛ս Եբր. 6։23), նույն հավատարմությունն էլ մեզանից է պահանջում: «Ավելի լավ է ուխտ չանել, քան անել ու չկատարել» (Ժողով. 5։4), և որևէ ուխտ անելիս էլ պետք է չշտապել ու զգույշ լինել, քանզի «մարդու համար որոգայթ է հապճեպ ուխտ անելը և հետո զղջալը» (Առակ. 20։25), իսկ ուխտդ կամ երդումդ չկատարելով՝ արդյունքում ստախոս ու խաբեբա ես դառնում:
   
   Ե3. Տիրոջ ընտրյալ արքա Դավիթն ասում է. «Ասացի, թե ուշադիր լինեմ ճանապարհներիս, որպեսզի լեզվովս չմեղանչեմ. բերանիս պահապան դրեցի, երբ մեղավորը հակառակեց ինձ» (Սաղմ. ԼԸ 2): Նա գիտեր, որ եթե մեղավորին հակաճառեր՝ պաշտպանելով կամ արդարացնելով իր անձը, գուցե լեզվով սայթաքեր ու մեղանչեր: Ուստի բերանին «պահապան դրեց»՝ լռեց, թեև դրանից իրեն պարտված զգաց, սիրտը ցավեց, միտքը խռովվեց, և այնուհետև ստիպված եղավ իր ցաված սիրտը Տիրոջ առաջ բանալու (տե՛ս Սաղմ. 38։3-5): Դավիթ արքան իր օրինակով ուսուցանում է մեզ լեզուն զսպել և հակաճառությունից խուսափել, նույնիսկ եթե դրանից մեր ինքնասիրությունը վնաս կրի: Այդ «վնասից» մեծ օգուտ կա մեր հոգուն, մինչդեռ հակաճառությունը, վերածվելով վիճաբանության, այսինքն՝ երկկողմանի հակաճառության, կարող է ծնել «նախանձ, կռիվ, հայհոյանքներ, չար կասկածներ» (Ա Տիմ. 6։4) և այլն՝ վնասելով թե՛ մեր անձին և թե՛ուրիշներին: «Իսկ Տիրոջ ծառան չպետք է կռվի, այլ ամենքի հանդեպ հեզ պիտի լինի» (Բ Տիմ. 2։24)՝ նմանվելով իր Տիրոջը, Ով «չհակառակեց ու չաղաղակեց» (հմմտ. Մատթ.ն12։19): Սակայն մեղք են համարվում անձնական պատճառներով հակաճառությունն ու վիճաբանությունը, իսկ եթե այս միջոցներով պաշտպանում են Աստծուն, Եկեղեցին, սեփական ազգը և այլ բարձրագույն արժեքներ՝ ոչ թե անձնական որևէ շահի կամ սեփական կարծիքի հաստատման, այլ սրբություններն անարգված չտեսնելու համար, ապա չեն մեղանչում: Մեղք չեն նաև այն հակաճառությունն ու վիճաբանությունը, որոնք կատարվում են գործնական խնդիրների պարզաբանման ու լուծման համար: Սակայն այս ամենի մեջ նույնպես զգուշություն, խոհեմություն ու չափավորություն է հարկավոր՝ ավելորդ ու անտեղի կրքեր չբորբոքելու և արդյունքում չմեղանչելու համար:
   
   Ե4. Չարախոսությունը կամ, ինչպես գրաբար բնագրում, բանսարկությունը68 սատանային բնորոշ մեղքերից է, որովհետև նրան տրվող անուններից մեկը հենց «բանսարկուն» է (տե՛ս Իմաստ. 2։24, Հուդա 9, Հայտ. 14։12, 20։2): Սրա պատճառն այն է, որ սատանան Աստծո առջև չարախոսում ու զրպարտում է մարդկանց, ինչպես նույնն անում էր երկնքից վտարվելուց առաջ՝ չարախոսելով բարի հրեշտակներից (տե՛ս Հայ 12։10): Հրեաներն էլ Տիրոջից էին չարախոսում (Ղուկ. 23։2), մինչև Նրան մահվան մատնեցին: Այսպիսով պարզ է դառնում, թե որքան դատապարտելի է չարախոսությունը, որը կատարվում է ոչ այլ նպատակով, եթե ոչ սեփական տելության պատճառով ուրիշին վնասելու, վրեժխնդրության կամ ուրիշին նսեմացնելով սեփական անձը բարձրացնելու համար և այլ նմանատիպ նպատակներով: Չարախոսություն են մարդու բերանից ելած այն բոլոր խոսքերը մի ուրիշ անձի վերաբերյալ, որոնք միտված են վերջինիս վնաս հասցնելու: Ուստի չարախոսություն են նաև զրպարտությունը, որը սուտ չարախոսությունն ու անհիմն մեղադրանքն է, բամբասանքը, խոսքով դատելը, շոգմոգությունը և նմանատիպ այլ մեղքեր:
    Բամբասելը նույնն է, ինչ չարախոսելը, միայն թե բամբասանքը կարող է լինել նաև առանց մեկին վնաս հասցնելու հատուկ դիտավորության: Սակայն քանի որ արդյունքում, միևնույն է, այդ վնասը հասցվում է, ապա բամբասանքն ամեն դեպքում, լինի չար դիտավորության, թե խռովված ու նեղված սրտի կամ անզգուշության արդյունք, չարախոսություն է, բամբասասիրությունը՝ տգեղ սովորություն, և «բամբասողներն Աստծո արքայությունը չեն ժառանգելու»(հմմտ. Ա Կորնթ. 10։10): Բամբասանքը մոլախոտի պես տարածվելու սովորություն ունի և վարակիչ է, ուստի հաճախ զրուցակիցներից մեկի բամբասանքին հետևում է և մյուսինը. մի բան մեկն է ասում, մի ուրիշ բան՝ մյուսը, և բամբասանքը նաև այս իմաստն արտահայտող չարախոսություն է նշանակում, ինչը հուշում է նաև «բամբասել» բառի կազմությունը. նրա «բամբաս» հիմքի գրաբարյան «բամ»-ը նշանակում է «ասում եմ», և «բաս»-ը՝ «ասում ես»:
   Եթե մեկից բամբասում ու չարախոսում են լեզվով և մեկ ուրիշի ներկայությամբ, ապա դատում են թե՛ լեզվով և թե՛ մտքով՝ բոլորից (բայց ո՛չ Աստծուց) ծածուկ՝ սրտում իրենց կողմից դատվողին արհամարհելով կամ ատելով: Այսինքն՝ «դատել» բառն ավելի լայն իմաստ ունի, քան չարախոսությունն ու բամբասանքը, և դատումը պարտադիր մասն է ամեն տեսակ չարախոսության. քանզի եթե սրտումդ չդատես ու չարհամարհես մարդուն, նրանից չես բամբասի ու չարախոսի: «Մի՛ դատեք, որպեսզի չդատվեք,— ասում է Տեր Հիսուսը.- որովհետև ինչ դատաստանով որ դատում եք, նրանո՛վ եք դատվելու, և ինչ չափով որ չափում եք, ձե՛զ համար կչափվի» (Մատթ. 7։1-2):
    Հատկապես մեծ մեղք է սեփական ծնողներից, ինչպես նաև հոգևորականներից չարախոսելը, բամբասելը և նրանց դատելը: Իր հորից ու մորից չարախոսողը, ըստ Մովսիսական օրենքի, ենթակա էր մահապատժի (տե՛ս Ելք 21։17): Իսկ հոգևորականների մասին չչարախոսելու և չբամբասելու մասին ս. Հովհան Մանդակունի հայոց կաթողիկոսն (Ե դ.) ասում է, որ եթե բամբասում ես հոգևորականից նրա անվայել վարքի, օրինակ՝ շնություն գործած լինելու համար, ապա բամբասելովդ հավասարվում ես նրան, քանզի բամբասանքը պակաս մեծ մեղք չէ, քան շնությունը. «Եթե շնությունից գարշում ես, գարշի՛ր և բամբասանքից», և հոգևորականներին մի՛ արհամարհիր, որովհետև դրանով մեղանչում ես Աստծո հանդեպ, Ով նրանց միջոցով է կատարում Եկեղեցու խորհուրդները: Նույնիսկ եթե նրանք արժանավոր անձինք չեն, միևնույն է՝ Սուրբ Հոգու շնորհները նրանց միջոցով գործում են ժողովրդի փրկության համար: «Քո վա՛րքը միայն քննիր ու դատիր և ո՛չ թե առաջնորդների», սակայն՝ եթե հոգևորականը «հավատքի մեջ անպիտան լինի և թյուր կերպով սովորեցնի, փախի՛ր նրանից… Քանզի եթե հավատքի մեջ թերի է և թյուր կերպով է սովորեցնում, եթե նույնիսկ Պողոսը կամ մի հրեշտակ լինի, նրա հետ մի՛ հաղորդակցվիր [հմմտ. Գաղատ. 1։8]», որպեսզի չլինի թե ինքդ էլ շեղվես ճշմարտության ճանապարհից և կործանես հոգիդ: Հայոց կաթողիկոսի այս խիստ զգուշացման պատճառը հասկանալու համար արժե հիշել, որ շատուշատ հերձվածների, աղանդների կամ Եկեղեցու կողմից մերժված վարդապետությունների հիմնադիրներ հենց հոգևորականներ էին, ինչպես օրինակ՝ Արիոսը, Մակեդոնը, Նեստորը և այլն: Եվ ուրեմն՝ «Հավատքը դո՛ւ պիտի քննես, իսկ վարքն Աստվա՛ծ պիտի դատի»: Դատելու մասին այս կարևոր դիտողությունն անում է նաև ս. Հովհան Ոսկեբերանը (Դ դար)՝ ասելով. «Եվ «Մի՛ դատիր» խոսքը վարքի համար ասվեց և ո՛չ թե հավատքի»: Իսկ եթե հոգևորականը «հավատքով առողջ է, միայն հնազանդվի՛ր նրան և վարքի պատճառով մի՛ հայհոյիր»:
   Շոգմոգությունը անձնական շահի համար շողոքորթությամբ ու մարդահաճությամբ ուղեկցվող չարախոսությունն է: Շոգմոգներին հատուկ են գաղտնի փսփսուքներն ու տրտունջները, նրանք «հետամուտ են իրենց անձերի ցանկություններին, իրենց բերաններով ամբարտավանությամբ են խոսում և իրենց շահի համար երեսպաշտություն անում» (Հուդա 16):
   Փսփսուքները բնորոշ են նաև չարախոսության մի այլ տեսակի՝ քսությանը, որը կատարվում է այստեղ-այնտեղ, սրա-նրա ականջին, հաճախ երկլեզվությամբ՝ նպատակ ունենալով թշնամություն գցել մարդկանց միջև՝ թերևս ստեղծված «պղտոր ջրում» սեփական շահին հասնելու համար: Քսու (այսինքն՝ քսությամբ զբաղվող) մարդիկ խառնակիչ ու հասարակության ամբոխիչ են, և նրանց պատճառած վնասը հաճախ այնքան մեծ է լինում, որ աստվածաշնչյան «Սիրաքի իմաստությունը» գրքի հեղինակն ասում է. «Քսուն ու երկբանն առհասարակ թող անիծվեն, քանզի խաղաղության մեջ գտնվող շատ մարդկանց կործանեցին…. ամուր քաղաքներ ավերեցին և մեծամեծների ապարանքները քանդեցին» (Սիրաք 28։15-17):
   
   «Լսեցի՞ր որևէ խոսք, թող այն մեռնի՛ քո սրտում» (Սիրաք 19։9):
   «Բանսարկությունները (չարախոսությունները) շատ են, բայց դու ամեն խոսքի մի՛ հավատա» (Սիրաք 19։15):
   «Պահապա՛ն դիր, Տե՛ր, իմ բերանին և ամուր դուռ՝ իմ շուրթերին, որպեսզի սիրտս չար խոսքով չխոտորվի» (Սաղմ. 140։3):
   Ե5. Դատարկաբանությունը դատարկ ու անիմաստ զրույցներն ու շատախոսությունն է: Շատախոսությունը ոչ միայն վատ սովորություն է, այլև դասվել է մեղքերի շարքը, քանի որ «շատախոսությամբ չես խուսափի մեղքից. իսկ եթե շուրթերդ զսպես, իմաստուն կլինես» (Առակ. 10։19), և «խոսքերի շատության մեջ ունայնություն կա» (Ժողով. 5։6): Սովորաբար դատարկաբաններին բնորոշ են նաև բամբասասիրությունը, ստախոսությունը և լեզվի այլ մեղքեր: Այդ իսկ պատճառով «թող ամեն մարդ արագ լինի լսելու մեջ և ծանր՝ խոսելու» (Հակոբ. Ա 19)՝ հիշելով, որ «իր ասած ամեն դատարկ խոսքի համար պատասխան պիտի տա դատաստանի օրը» (հմմտ. Մատթ. 12։12):
   Ընդունելի չէ նաև Աստծո առջև կատարվող դատարկաբանությունը. «Երբ աղոթում եք, հեթանոսների պես շատախոս մի՛ եղեք» (Մատթ. 6։7): Այս շատախոսությունը վերաբերում է ոչ թե աղոթքի քանակին, այլ որակին, այսինքն՝ մի՛ դատարկաբանեք ու ճոռոմաբանեք, երկար-բարակ անիմաստ խոսքեր մի՛ արտաբերեք և ո՛չ թե քիչ աղոթեք, քանի որ մեկ այլ տեղ Հիսուսն Ինքն է ասում. «Ամեն ժամ աղոթե՛ք» (Ղուկ. 21։36), և Ինքն էլ հաճախ ողջ գիշեր աղոթում էր: Պողոս առաքյալը նույնպես ասում է. «Անդադար աղոթե՛ք» (Ա Թեսաղ. 5։17):
   Ծիծաղն ըստինքյան մեղք չէ, սակայն եթե այն անդեպ (անհարկի, ոչ տեղին)ու անչափ է, կարող է մեղք ծնել: Անչափ ու ավելորդ ծիծաղն ու կատակաբանությունը մարդու սրտից հանում են Աստծո երկյուղն ու զգոնությունը՝ այսպիսով մարդուն ընդունակ դարձնելով մեղանչելու: Թերևս սա է պատճառը, որ Աստվածաշնչում ծիծաղը հաճախ որպես բացասական երևույթ է ներկայացվում և ուղեկցում մեղքին և ո՛չ թե առաքինությանը (տե՛ս, օրինակ, Ծննդ. 18։12-16, Առակ. 10։23, Ժողով. 7։4, Սիրաք 27։14), և Տեր Հիսուսն էլ ասում է. «Վա՜յ ձեզ, որ այժմ ծիծաղում եք, քանզի կսգաք ու լաց կլինեք» (Ղուկ. 6։25)՝ մեղք համարելով ոչ թե անմեղ ու չափավոր ծիծաղը, այլ ամբարտավան, ինքնագոհ ու անմաքուր սրտից ծնված անպատկառ ծիծաղը, երկրային ցոփ կյանքով ապրող, իրեն ամենակարող կարծող, Աստծո երկյուղն ու սերը չունեցող և իր մեղքերի համար չսգացող մարդու ծիծաղը:
   Իսկ մեկի վրա ծիծաղելը, այսինքն՝ նրան ծաղրի ենթարկելը, մանավանդ նրա որևէ բնական թերությունը, վիշտը կամ դժբախտությունը ծաղրի առարկա դարձնելը այնքան գարշելի մեղք է, որ այն գործողը նմանվում է նրանց, ովքեր Տեր իսուսին ծաղրեցին (տե՛ս Մատթ. 26։68, 27։27-31, 41): Եվ Աստծո պատկերով ստեղծված մարդուն ծաղրելով ու անարգելով՝ ծաղրում ենք հենց այդ պատկերը, նույնն է թե՝ Աստծուն:
   Զրախոսություն նշանակում է զուր, անտեղի ու անպատշաճ խոսքեր արտասանել: Հաճախ նույն իմաստն է արտահայտում, ինչ դատարկաբանությունը: Սակայն այստեղ նկատի են առնված այն անպատշաճ խոսքերը, որոնք վերաբերում են հավատքին, Աստծուն, Եկեղեցուն և այլ սրբություններին, երբ մեկն այս մասին հանդուգն տեսակետներ է արտահայտում, որոնք հակասում են Եկեղեցու հավատքին ու վարդապետությանը: Այսպիսի զրախոսությունը կարող է վերածվել հերձախոսության, երբ մեկն արդեն համոզված կերպով քարոզում-ուսուցանում է Եկեղեցու հավատքին ու վարդապետությանը հակասող իր հայտնաբերած «ճշմարտությունները», համախոհներ ձեռք բերում, ինչը կարող է հերձված, այսինքն՝ բաժանում, պառակտում մտցնել Եկեղեցու անդամների մեջ:
   Անիծելը մեկին չարիք մաղթելն է՝ ի տարբերություն օրհնության, որով մեկին բարիք ես կամենում: Մեր Տերը պատվիրում է մեզ. «Օրհնեցե՛ք ձեզ անիծողներին» (Մատթ. 5։44), ուստի Նրա առաքյալ Պետրոսն ասում է. «Չարի փոխարեն չար մի՛ հատուցեք կամ բամբասանքի փոխարեն՝ բամբասանք, այլ ընդհակառակը՝ օրհնեցե՛ք» (Ա Պետ. 3։9), իսկ Պողոս առաքյալն ասում է. «Մեզ բամբասում էին, իսկ մենք օրհնում էինք, հալածում էին, դիմանում էինք, հայհոյում էին, աղոթում էինք» (Ա Կոր. 14։12): Ուրեմն՝ եթե մեզ չարիք մաղթողներին ու հալածողներին անգամ պարտավոր ենք օրհնել և ոչ թե անիծել՝ ըստ Տիրոջ պատվերի, որի համաձայն չվարվելու դեպքում մեղանչում ենք, ապա որքան մեծ մեղք ենք գործում, երբ անիծում ենք մեր եղբայրներին, բարեկամներին, հաճախ նույնիսկ ընտանիքի անդամներին: «Նրանով [լեզվով] օրհնում ենք Տիրոջն ու Հորը և նրանով անիծում մարդկանց, ովքեր ստեղծվեցին Աստծո նմանությամբ: Միևնույն բերանից ելնում են օրհնություններ և անեծքներ: Եղբայրնե՛ր իմ, չպե՛տք է այդպես լինի» (Հակոբ. 3։9-10):
   Տրտնջալու սովորությունն արդյունք է անհամբերության և Աստծուց շնորհակալ լինել չկարողանալու: Տրտունջը ծնվում է Աստծո տվածից գոհ չլինելուց՝ դժգոհելուց: Եթե առանց Աստծո կամքի մի ճնճղուկ իսկ գետնին չի ընկնում, և մեր գլխի բոլոր մազերն իսկ հաշվված են (տե՛ս Մատթ. 10։29-30), ուրեմն առանց Տիրոջ կամքի կամ թողտվության մեզ հետ ոչ մի վատ բան պատահել չի կարող. իսկ Աստված մեր օգուտն ու փրկությունն առավել է կամենում, քան մենք ինքներս: Այդ իսկ պատճառով Աստծուց, որևէ մարդուց կամ որևէ տհաճությունից ու ձախորդությունից դժգոհելն ու տրտնջալն ուրիշ բան չէ, եթե ոչ գիտակցված կամ չգիտակցված ըմբոստություն Աստծո դեմ: Մարդն իրավունք ունի դժգոհելու, տրտնջալու և բողոքելու միայն սեփական անձից. «Բացում եմ շուրթերս, լեզվովս խոսում, բողոքում իմ անձից», ասում է ս. Ներսես Շնորհալին իր «Աշխարհ ամենայն» երգում: Իսկ Աստծուն «ամեն ժամ և ամեն ինչի համար պետք է գոհություն հայտնել» (հմմտ. Եփես. 5։20). «ամեն ինչի», այսինքն՝ ոչ միայն ուրախությունների ու բարիքների, այլև վշտերի ու ձախորդությունների: Ինչպես տրտունջը թե՛ տրտնջացողին և թե՛ այն լսողներին տրտմություն ու ծանրություն է բերում, այդպես էլ ամեն ինչի համար Աստծուց սրտանց շնորհակալ լինելը՝ ուրախություն ու թեթևություն:
   «Մեղայի» այս հատվածում ներկայացված հաջորդ մեղքերն են բամբասելն ու հայհոյելը: Բամբասելու մասին խոսվել է Ե4-ում: Իսկ հայհոյելը մեկի հասցեին անարգական խոսքեր ասելն է ու անպատվելը. «Ամեն դառնություն, բարկություն, զայրույթ, աղաղակ և հայհոյություն, ամբողջ չարությամբ հանդերձ, թող վերանա ձեզանից» (Եփես. 4։31): Հայհոյանք են համարվում նաև այն խոսքերը, որոնք որևէ կերպ անպատվում ու անարգում են Աստծուն և սրբությունները: Այդպես հրեաները, չհավատալով, որ Քրիստոսն Աստծո Որդին է, Նրա խոսքերն աստվածհայհոյություն էին համարում՝ կարծելով, թե Նա, իրենց նման մարդ լինելով, Իրեն Աստծո տեղ է դնում (տե՛ս Մատթ. 9։3, 26։65):
   
Զ. Մեղայ գողութեամբ ձեռացս, ագահելով, զրկելով, հարկանելով, սպանանելով և ընդ գարշս ածելով: Մեղայ Աստուծոյ:
Զ. Մեղանչեցի ձեռքով գողանալով, ագահելով, զրկելով, հարվածելով, սպանելով և գարշելի գործեր կատարելով: Մեղանչեցի Աստծո դեմ:
   
   Այս հատվածում ներկայացված են մարմնի հինգ զգայարաններից մեկի՝շոշափելիքի միջոցով գործվող որոշ մեղքեր:
   Տասնաբանյա պատվիրաններից ութերորդը վերաբերում է գողությանը. «Մի՛ գողացիր» (Ելք 20։15): Գողությունը պատկանում է այն մեղքերի թվին, որոնց թողություն ստանալու համար միայն զղջումն ու խոստովանությունը բավական չեն. նհրաժեշտ է նաև գործով փոխհատուցում՝ կամ գողացվածը վերադարձնել տիրոջը, կամ, եթե վերադարձնելն այլևս անհնար է, հասցված վնասը որևէ այլ կերպ հատուցել: Մովսիսական օրենքը խիստ պատիժներ էր սահմանել գողերի համար. նրանք պետք է վերադարձնեին իրենց գողացածից մի քանի անգամ ավելին և եթե հատուցելու ոչինչ չունեին, ապա հենց իրենք պիտի վաճառվեին (Ելք 24։1-4), և մարդագողերը մահվան էին դատապարտվում (Ելք 21։16, Բ Օրենք 24։7): Իսկ Պողոս առաքյալն ասում է. «Նա, ով գողանում էր, թող այլևս չգողանա, այլ մանավանդ աշխատի իր ձեռքերով բարիք արտադրել, որպեսզի կարողանա տալ կարիքի մեջ գտնվողին» (Եփես. 4։28), քանի որ «ո՛չ գողերը, ո՛չ ագահները…. Աստծո արքայությունը չեն ժառանգելու» (Ա Կորնթ. 9։10):
   Գողության մի տեսակ է կորստագյուտի գողությունը, երբ մեկը կորած իր է գտնում և իրի տիրոջը ճանաչելով հանդերձ՝ այն չի հանձնում նրան (Ղևտ. 6։3-4):
   Ագահելն ագահությամբ լցվելն է, և թեպետ սա չի պատկանում մարմնի անդամներով կատարվող մեղքերի թվին, սակայն ծնում է դրանք՝ գողություն, զրկողություն, սպանություն և այլն:
   Զրկելու կամ զրկողության մեղքն են գործում նրանք, ովքեր իրենց իշխանությունից ու դիրքից օգտվելով՝ ուրիշներին զրկում են նրանց արդար վաստակից, աշխատանքի դիմաց չեն վճարում կամ պակաս են վճարում, անիրավ միջոցներով հափշտակում են նրանց ունեցվածքը և այլն: «Մի՛ զլացիր վարձ տալ քո աղքատ ու կարիքավոր եղբորը կամ քո քաղաքներում գտնվող եկվորին: Նույն օրը տո՛ւր նրա վարձը, քանի դեռ արևը մայր չի մտել, որովհետև նա տնանկ է, և դա է նրա հույսը: Որպեսզի նա քեզանից չբողոքի Տիրոջը, և քեզ համար դա մեղք չհամարվի»(Բ Օրենք 24։14-15): Երբ հարուստ Զակքեոսը Տեր Հիսուսին ասաց. «Տե՛ր, ահա ունեցվածքիս կեսն աղքատներին կտամ, և եթե որևէ մեկին զրկել եմ, քառապատիկը կհատուցեմ», որպես պատասխան լսեց. «Այսօր այս տան մեջ փրկություն եղավ» (տե՛ս Ղուկ. 19։89): Ուրեմն՝ զրկողները նույնպես միայն զղջմամբ ու խոստովանությամբ իրենց մեղքերին թողություն ստանալ չեն կարող, եթե զրկանքի դիմաց հատուցելու, բարիք գործելու հնարավորությունն ունեն, սակայն զլանում են սա կատարել:
   Զրկողության մի տեսակ է վաշխառությունը, երբ փոխատուն փոխառուի վրա մեծ տոկոսներ է դնում: Աստվածաշունչն ընդհանրապես տոկոսով փոխատվությունն ազգակիցներին, մանավանդ աղքատներին, անօրինություն է համարում (Ելք 22։25, Ղևտ. 25։35-37, Բ Օրենք 23։19-20, Սաղմ. 14։5): Եթե Տեր Հիսուսը մեզ նույնիսկ պատվիրում է փոխ տալ առանց հատուցման ակնկալիքի (Ղուկ. 6։35), և այս արդարությունը շատերիս կարող է անարդարություն թվալ, ապա պարզ է, թե մամոնապաշտ աշխարհում այնքան սիրված վաշխառությունը որքան հեռու է այն արդարությունից, որ պահանջում է մեզանից Աստված:
   Հարվածելու մեղքը ծնվում է բարկությունից, և պարզ հարվածն անգամ կարող է վերաճել ծեծկռտուքի, իսկ երբեմն էլ պատճառ դառնալ դիմացինի մահվան՝ այսպիսով վերածվելով սպանության: Որևէ կենդանու անգթաբար հարվածելը կամ ծեծելը նույնպես մեղք է, քանի որ արդար մարդուն հատուկ է գութ ունենալ ոչ միայն մարդկանց, այլև Աստծո բոլոր արարածների, մանավանդ այն կենդանիների հանդեպ, որոնք օգուտ են տալիս մարդուն և հանձնված են նրա խնամքին. «Արդար մարդը ողորմում է իր անասունին» (Առակ. 12։10):
   Կարիք չկա բացատրելու, թե որքան մեծ մեղք է սպանությունը, որն արգելված է տասնաբանյա պատվիրաններից վեցերորդով. «Մի՛ սպանիր» (Ելք 20։13): Իսկ Տեր Հիսուսն այս պատվիրանըլրացրեցհետևյալ կերպ. «Բայց Ես ձեզ ասում եմ, որ ամեն ոք, ով զուր տեղը բարկանում է իր եղբոր վրա, ենթակա կլինի դատաստանի, ով իր եղբորն ասի՝ հիմար, ենթակա կլինի ատյանի, և ով իր եղբորն ասի՝ ապուշ, ենթակա կլինի գեհենի կրակին» (Մատթ. 5։22): Սրանով Տերը եղբոր վրա զուր տեղը բարկացողին ու անպատվողին հավասարեցնում է մարդասպանին, ինչպես Նրա առաքյալ Հովհաննեսն էլ ասում է. «Ով ատում է իր եղբորը, մարդասպան է» (Ա Հովհ. 3։15):
   Սպանության մեղք են գործում թե՛ ուրիշին կյանքից զրկողները, թե՛ ինքնասպանները և թե՛ իրենց արգանդի պտուղը ոչնչացնող կանայք:
   Իսկ ինչ վերաբերում է պատերազմների ժամանակ գործվող սպանություններին, ապա այսպիսի սպանությունը մեղք չի համարվում, քանի որ կատարվում է հայրենասիրությունից ու ազգասիրությունից մղված: Այս մասին է խոսում «Հայոց կանոնագրքում» տեղ գտած կանոններից մեկը:
   Գարշելի գործեր ասելով կարող ենք հասկանալ մարմնի անդամներով, մանավանդ ձեռքերի ու ոտքերի միջոցով կատարվող մնացած բոլոր գարշելի գործերը, որոնք մարդ կարող է կատարել, ինչպես օրինակ՝ կաշառք տալ կամ պահանջել, խաբեբայությամբ զբաղվել, մեկին տանջել, չարչարել, բռնաբարել,ծաղրուծանակի ենթարկել և այլն:
   
   Է. Մեղայ ամենայն յօդուածովք շինուածոյս և ամենայն անդամօք մարմնոյս, հնգեակ զգայարանօքս և վեցեկի շարժմամբս՝ վերամբարձ ոտնահարութեամբ և վայրաքարշ մեղկութեամբ, յաջ և յահեակ խոտորելով, զառաջնոցն մեղանչելով և վերջնոցն չար նշաւակ գոլով: Մեղայ Աստուծոյ:
   Է. Մեղանչեցի մարմնիս բոլոր մասերով ու բոլոր անդամներով, հինգ զգայարաններով և վեցյակ շարժումներով՝ վերամբարձ ոտնահարությամբ, վայրաքարշ մեղկությամբ, աջ և ձախ խոտորվելով, նախկինների մեղքերը գործելով և գալիք սերունդներին չար օրինակ թողնելով: Մեղանչեցի Աստծո դեմ:
   
   Միջնադարյան գիտնականների հաշվարկով՝ մարդու մարմինն ունի 248 ոսկոր, 12 անդամ և 5 զգայարան, և այս ամբողջի հանրագումարը կազմում է 365 մասՄ(կամ՝ զոդված, հոդված): Ս. Գրիգոր Նարեկացին, գիտենալով այս մասին, իր «Մատյան ողբերգության» աղոթագրքի ԽԶ գլխում, սեփական անձին դիմելով, գրում է. «Երեք հարյուր վաթսուն հոդերով շաղկապվեցիր՝ նրանց միացնելով նաև 5 զգայարանների ազդողական պատշաճ մասերը»:
   Մարդու տասներկու անդամներն են՝ 1. գլուխ, 2. վիզ, 3. ուսերից մինչև ձեռքերը ներառյալ, 4. կուրծք, 5. կողեր, 6. որովայն, 7. մեջք, 8. երանք (երիկամների հատվածը), 9. սեռական անդամներ, 10. ազդրեր, 11. սրունքներ և 12. ոտնաթաթեր:
   Հինգ զգայարանների ու նրանց մեղքերի մասին արդեն խոսվել է Դ1-ում և դրան հաջորդած մասերում:
   Մարդու վեցյակ կամ վեց շարժումները (վերև, ներքև, աջ, ձախ, առաջ, հետ) տարբեր հայրերի կողմից մեկնվել են տարբեր կերպ: Այստեղ դեպի վեր շարժումը վերամբարձ ոտնահարումն է, այսինքն՝ոտքով դեպի վեր հարված հասցնելը, որը կարելի է հասկանալ որպես արհամարհանք կամ թշնամություն Աստծո և աստվածային ամեն ինչի հանդեպ: Իսկ սա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հպարտություն ու ամբարտավանություն: Ուրեմն՝ վերամբարձ ոտնահարումը համապատասխանում է հպարտությանը, ինչը հիրավի տեսնում ենք ս. Եփրեմ Ասորու և ս. Գ. Տաթևացու կողմից վեցյակ շարժումների բացատրության մեջ: Դեպի վար շարժումը՝ վայրաքարշ մեղկությունը, նշանակում է երկրի վրա քարշ եկող, երկրահակ մեղկություն, այսինքն՝ տրտմության կամ ձանձրույթի պատճառով ծանրանալու և թուլանալու հետևանքով բարիք գործել չկարողանալը, ուստի և տարատեսակ մեղքերի մեջ ընկղմվելը: Ս. Եփրեմ Ասորին դեպի վար շարժում է համարում տրտմությունը, իսկ ս. Գ. Տաթևացին «Գիրք հարցմանց»-ում՝ տրտմությունն ու ձանձրույթը (այսինքն՝ ծուլությունը, ինչպես բացատրում է հենց ինքը Տաթևացին):
   Աջ և ձախ խոտորումն ընդհանրապես նշանակում է որևէ առաքինության միջին ուղիղ շավղի վրա չմնալով մեղանչել: Այս խոտորումների կամ տարաբևեռ շեղումների մասին խոսվել է Բ2ում: «Գիրք հարցմանց»-ում՝ վեցյակ շարժումների բացատրության մեջ, Տաթևացին դեպի աջ շարժում է համարում արծաթսիրությունը (փողասիրությունը), իսկ դեպի ձախ շարժում՝ պոռնկությունը:
   Աջ և ձախ շարժումները ցույց են տալիս նաև հոգեկան (աջ) ու մարմնական (կամ՝ շնչական. ձախ) մեղքերը, ինչպես տեսնում ենք նաև ս. Եփրեմ Ասորու «Մեղայում»: Հոգեկան մեղքեր են հպարտությունը և նրանից ծնված բազմաթիվ մեղքեր, ինչպես օրինակ՝ սնափառություն, ամբարտավանություն, արհամարհանք, նախանձ, չարակամություն, չարախոսություն, ստախոսություն, բարկություն, անհնազանդություն, վհատություն, տրտմություն (մելամաղձական) և այլն: Իսկ մարմնական մեղքեր են որկրամոլությունը և այն բոլոր մեղքերը, որոնք այս կամ այն կերպ առնչվում են որկրամոլության հետ: Դրանցից են, օրինակ, անառակությունը, հարբեցողությունը, անպարկեշտությունը, պոռնկությունը, ծուլությունը, անբանությունը և այլն:
   «Նախկինների մեղքերը գործելով և գալիք սերունդներին չար օրինակ թողնելով», այսինքն՝ մեզանից առաջ ապրածների սխալներից դաս չքաղելով՝ նույն սխալներն ենք թույլ տալիս, որով գալիք սերունդներին չար օրինակ ենք թողնում: «Նախկինների մեղքերը գործել»-ն այստեղ հավանաբար դեպի հետ շարժումն է ցույց տալիս, և «գալիք սերունդներին չար օրինակ թողնել»-ը՝ դեպի առաջ շարժումը: Սակայն ս. Եփրեմը դեպի առաջ շարժում է համարում հանդգնությունը և դեպի հետ շարժում՝ սրտմտությունը (բարկությունը), իսկ ս. Գրիգոր Տաթևացին «Գիրք հարցմանց»-ում դեպի առաջ շարժում է համարում բարկությունը և դեպի հետ շարժում՝ որկրամոլությունը:
   Ը. Այլ և մեղայ եւթնիցս յանցանօք մահացու մեղօք՝ հպարտութեամբ և մասամբք նորին, նախանձու և մասամբք նորին, բարկութեամբ և մասամբք նորին, ծուլութեամբ և մասամբք նորին, ագահութեամբ և մասամբք նորին, որկրամոլութեամբ և մասամբք նորին, բղջախոհութեամբ և մասամբք նորին: Մեղայ Աստուծոյ:
   Ը. Այլև մեղանչեցի յոթ մահացու մեղքերով՝ հպարտությամբ, նախանձով, բարկությամբ, ծուլությամբ, ագահությամբ, որկրամոլությամբ, բղջախոհությամբ և նրանց տարատեսակներով: Մեղանչեցի Աստծո դեմ:
   
   Յոթ մահացու մեղքերն այն գլխավոր մեղքերն են, որոնք մնալով մարդու մեջ և ապաշխարությամբ չքավվելով՝ մարդու հավիտենական մահվան պատճառ կարող են դառնալ, ուստի և «մահացու» են կոչվում: Այս մահացու մեղքերը ծնողն են մյուս բոլոր մեղքերի: Այս յոթ գլխավոր մեղքերից առաջին երեքը՝ հպարտություն, նախանձ, բարկություն, հոգեկան մեղքեր են համարվում, իսկ մնացած չորսը՝ ծուլություն, ագահություն, որկրամոլություն և բղջախոհություն՝ մարմնական մեղքեր:
   Հպարտության ծնունդները կամ տարատեսակներն են փառասիրությունը, սնափառությունը, ինքնահավանությունը, ինքնագովությունը, մեծամտությունը, պատվասիրությունը, կեղծավորությունը, ցուցադրամոլությունը, հանդգնությունը, անհնազանդությունը և այլն: Հպարտությամբ էր, որ սատանան իրեն անչափ մեծ մեկը կարծեց և նախանձելով Աստծո մեծ փառքին՝ ցանկացավ Նրա տեղը գրավել: Հպարտության հակադիր առաքինությունն է խոնարհությունը: «Ով իր անձը բարձրացնում է, կխոնարհվի, և ով իր անձը խոնարհեցնում է, կբարձրանա» (Մատթ. 23։12):
   Նախանձից ծնվում են ոխակալությունը, ատելությունը, հիշաչարությունը, արհամարհանքը, թշնամանքը, ծաղրը, ուրիշների հետ սեփական անձը համեմատելիս իրեն ավելին կարծելը և այլն: Նախանձի հակադիր առաքինությունն է եղբայրասիրությունը:
   Բարկության տարատեսակներն են ցասումը, կատաղությունը, վիրավորելը, հարվածելը, վեճեր ստեղծելը, հակառակելը, բազում տրտունջներն ու բողոքները, հայհոյանքը և այլն: Բարկության հակադիր առաքինությունն է հեզությունը: «Սովորեցե՛ք Ինձանից, որ հեզ եմ և սրտով խոնարհ,ասում է Տերը,և ձեր անձերին հանգիստ կգտնեք» (Մատթ. 11։29):
   Ծուլությամբ, այսինքն՝ առանց որևէ ջանք թափելու, մարդը չի կարող փրկվել: Միայն հավատով չէ, որ մարդ պիտի արդարանա, այլև իր գործած առաքինություններով. «Հավատն առանց գործի մեռած է» (Հակոբ. 2։20), և հավատն է, որ ստիպում է մեզ գործել, գործել թե՛ մեր ներսում՝ հոգալով մեր հոգու մաքրության մասին, և թե՛ մեզանից դուրս՝ եղբայրասիրության ու ողորմության բարի գործեր կատարելով: Ծուլությունից առաջ են գալիս ձանձրույթ, քնկոտություն, դատարկակեցություն, շատախոսություն ու բամբասանքներ, հեշտասիրություն (հաճույքասիրություն), աղոթելու, եկեղեցի հաճախելու, Աստվածաշնչի ընթերցման մեջ թուլացում,ուսման և այլ պարտականությունների մեջ կաղում: «Այս բանն
ենք պատվիրում ձեզ,- ասում է Պողոս առաքյալը,- ով չի ուզում աշխատել, թող չուտի էլ: Արդ, լսում ենք, որ ձեզանից ոմանք անկարգ կյանքով են ապրում, որևէ գործով չեն զբաղվում, այլ ծույլ-ծույլ շրջում են՝ պարապ բաներով հետաքրքրվելով: Այդպիսիներին պատվիրում ու հորդորում ենք մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսով, որ աշխատեն հանդարտությամբ և իրե՛նց հացն ուտեն» (Բ Թեսաղ. 3։10-15), քանի որ Պողոս առաքյալն ինքն էլ էր մեծ ջանքով ու տքնությամբ գիշեր ու ցերեկ աշխատում, որպեսզի որևէ մեկի վրա ծանրություն չդառնար: Եվ այսպես էր վարվում հավատացյալներին օրինակ ծառայելու համար, որ իրեն նմանվեն (տե՛ս Բ Թեսաղ. 3։7-9): Ուրեմն՝ ծուլության հակադիր առաքինությունն աշխատասիրությունն է:
   Պողոս առաքյալը երկու տեղ ագահությունը կռապաշտություն է անվանում (Եփես. 5։5, Կողոս. 3։5), որովհետև, ըստ Տիրոջ խոսքի (Մատթ. 6։24), մարդ չի կարող միաժամանակ երկու տիրոջ ծառայել, այսինքն՝ չի կարող ծառայել և՛ Աստծուն, և՛ մամոնային, որը հարստությունն է: Ուստի ագահը, որ ծառայում է մամոնային, կռապաշտ է և ոչ թե աստվածապաշտ: Ագահության ծնունդներ են փողասիրությունը, առևտրում կամ դրամական այլ կարգի հաշիվներում խարդախությունը, գողությունը, զրկողությունը, աղքատների, թշվառների հանդեպ ատելությունը և օգնությունից նրանց զրկելը, ժլատությունը և այլն: Ագահության հակադիր առաքինությունն է ողորմածությունը:
   Որկրամոլություն նշանակում է որկորի (կերակրափողի) հաճույքին շատ տուրք տալ: Որկրամոլություն են թե՛ շատակերությունը և թե՛ այնպիսի քչակերությունը, որ կատարվում է չափազանց մեծ հաճույքով ու հափշտակությամբ: Այնպես պիտի չլինի, որ մարդու որովայնն իր աստվածը դառնա (տե՛ս Փիլիպ. 3։19): Որկրամոլության ծնունդ են անհագ ուտելը, առանց ժամ ու ժամանակի կերակրվելը, պահքն արհամարհելը, հարբեցողությունը և այլն: Որկրամոլության հակադիր առաքինությունն է ժուժկալությունը՝ չափավորությունը:
   Բղջախոհությունը անմաքուր ու անպարկեշտ, ցանկական բաների մասին խորհելն է, դեպի հայտնի պոռնկություն տանող դուռը: Բղջախոհությունը ծնում է անամոթ նայվածքներ, անպատկառություն ու լրբություն, անպարկեշտ խոսքերի արտաբերում և այլն: Սրա հակադիր առաքինությունն է ողջախոհությունը, որը մարդուն զսպել է տալիս անմաքուր ցանկությունները, որոնք կարող են ապականել նրա թե՛ մարմինը, թե՛ հոգին:
   
   Մարդու բնության մեջ դրված այս կրքերն ըստինքյան չար չեն, բայց մարդը չարի խաբեությամբ ու իր հոժարակամությամբ դրանք մեղք է դարձնում: Եթե պիտի հպարտանանք, ապա միայն մեր Աստծով և ոչ թե մեր անձով. ինչպես ասում է Պողոս առաքյալը, «Ով պարծենում է, թող Տիրոջով պարծենա» (Ա Կոր. 1։31, հմմտ. Երեմ. 9։24), կամ՝ «Քա՛վ լիցի ինձ պարծենալ մեկ այլ բանով, քան մեր Տեր Հիսուսի խաչով» (Գաղատ. 6։14): Եթե նախանձելու ենք, ապա միայն բարուն ու առաքինությանը՝ մեր կյանքն առավել առաքինի դարձնելու և ոչ թե ուրիշներին վնասելու համար. «Նախանձավո՛ր եղեք այն շնորհներին, որ լավն են» (Ա Կորնթ. 12։31): Եթե պիտի բարկանանք, ապա միայն մեղքի, մեզ
նեղող չարի ու նրա սպասավորների վրա և կամենանք Տիրոջ զորությամբ հաղթանակ տանել նրանց դեմ: Եթե պիտի ծուլանանք, ապա չարիք գործելու մեջ: Եթե պիտի ագահ լինենք, ապա միայն Աստծո փառքը փնտրելիս: Սնվելն էլ մարդուն տրված է մարմինը կենդանի պահելու համար, սակայն մենք մեր անժուժկալության պատճառով այն վերածում ենք որկրամոլության: Փոխարեն Աստծո և մարդկանց հանդեպ մաքուր սիրով լցվելու, բղջախոհությամբ դառնում ենք ցանկասեր ու մարմնասեր, մինչդեռ մարմնի սեռական ցանկությունն Աստված մարդու մեջ դրել է սերնդագործության համար՝ համաձայն Իր իսկ պատվերի. «Աճեցե՛ք, բազմացե՛ք և լցրեք երկիրը» (Ծննդ.1։28):
   
   Թ. Այլ և մեղայ ամենայն պատուիրանացն Աստուծոյ՝ յանձնառելեացն և հրաժարելեացն, զի ոչ զյանձնառականսն կատարեցի և ոչ ի հրաժարելեացն հեռացայ: Զօրէնս առի և յօրինացն հեղգացայ, ի կարգս քրիստոնէութեան հրաւիրեցայ և գործովս անարժան գտայ, գիտելով զչարն՝ կամաւ կորացայ և ի բարեաց գործոց ես ինձէն հեռացայ. վա՜յ ինձ, վա՜յ ինձ, վա՜յ ինձ: Զո՞րն ասեմ կամ զո՞րն խոստովանիմ, զի անթիւ են յանցանք իմ, անասելի են անօրէնութիւնք իմ, աններելի են ցաւք իմ, և անբժշկելի են վէրք իմ: Մեղայ Աստուծոյ:
   Թ.(1) Այլև մեղանչեցի Աստծո բոլոր պատվիրանների դեմ՝ հանձնառելի և հրաժարելի, որովհետև ոչ հանձնառելիները կատարեցի, ոչ էլ հրաժարելիներից հեռացա: (2) Օրենքը ստանձնեցի, սակայն նրանում ծուլացա, քրիստոնեական հավատքն ընդունեցի, բայց գործերովս նրան անարժան գտնվեցի, չարն իմանալով՝ կամովին շեղվեցի և բարի գործերից ինքնակամ հեռացա: Վա՜յ ինձ, վա՜յ ինձ, վա՜յ ինձ: Ո՞րն ասեմ կամ ո՞րը խոստովանեմ. հանցանքներս անթիվ են, անօրենություններս՝ անպատմելի, ցավերս՝ աններելի, և վերքերս՝ անբժշկելի: Մեղանչեցի Աստծո դեմ:
   
   Թ1. Սինա լեռան վրա Աստծուց Մովսեսին հանձնված քարե տախտակները պարունակում էին տասը պատվիրաններ, որոնցից առաջին հինգը պատվիրում էին հանձն առնել այս կամ այն բանը կատարել, իսկ հաջորդ հինգն արգելում էին կամ հրաժարեցնում այս կամ այն բանը կատարելուց (տե՛ս Ելք 20։2-17): Այս իսկ պատճառով առաջին հինգը կոչվում են հանձնառելի պատվիրաններ (հանձնառական կամ դրական պատվիրաններ), իսկ մյուս հինգը՝ հրաժարելի (հրաժարական կամ ժխտական պատվիրաններ):
   
Հանձնառելի 5 պատվիրաններն են՝
   1. Մեր Աստծուց բացի այլ աստվածներ պիտի չլինեն մեզ համար:
   2․ Որևէ բանի նմանությամբ կուռք պիտի չշինենք ու չպաշտենք, քանի որ մեր Աստվածը նախանձախնդիր Աստված է:
   3. Մեր Աստծո անունն անպատեհ ու իզուր պիտի չարտասանենք:
   4. Շաբաթ օրը սուրբ պիտի պահենք, այսինքն՝ ոչ մի գործ պիտի չանենք:
   Քրիստոնյաները, Տիրոջ հարության օրվա խորհրդով, շաբաթը փոխարինեցին կիրակիով: Հրեաները շաբաթը (եբր. նշանակում է «հանգիստ») սուրբ պահելու շատ խիստ օրենքներ ունեն. նույնիսկ գրելու, լույս վառելու, ավլելու, ինչ-որ բան քաղելու և այլ նման գործեր կատարելու իրավունք չունեն, և շաբաթը խախտողները հնում խստորեն պատժվում էին: Իսկ քրիստոնյաները, հիմնվելով Տիրոջ այն խոսքի վրա, թե՝ «Շաբաթը մարդու համար եղավ և ոչ թե մարդը՝ շաբաթի» (Մարկ. 2։27), ազատ են հրեական Օրենքի այս կապանքներից և կիրակի օրը սուրբ են պահում՝ այդ օրն առավելապես Տիրոջը տրամադրելով, այսինքն՝ եկեղեցի հաճախելով ու ս. Պատարագին մասնակցելով, աղոթելով, Աստվածաշունչ ու հոգևոր գրականություն ընթերցելով, ողորմության գործեր կատարելով, իսկ անձնական շահի կամ եկամուտի համար կատարվող գործերից, առավել ևս անառակություններից, անպարկեշտ կերուխումից ու զվարճանքներից, պետք է խուսափեն:
   5․ Պիտի պատվենք մեր հորն ու մորը:
   Հրաժարելի պատվիրաններն են՝
   6. Մի՛ սպանիր:
   7. Մի՛ շնացիր:
   8. Մի՛ գողացիր:
   9. Քո հարևանի դեմ սուտ վկայություն մի՛ տուր:
   10. Քո մերձավորին պատկանող որևէ բանի վրա աչք մի՛ դիր, այսինքն՝ մի՛ ցանկացիր դրանք ունենալ:
   
   Թ2. Օրենքը «Մեղայի» այս հատվածում քրիստոնեական կրոնն է նշանակում, որը նույնպես, ինչպես ցանկացած կրոն, ունի իր պարտադիր օրենքներն ու կանոնները: Սա նույնն է, ինչ քրիստոնեական հավատքը (կամ ինչպես գրաբարյան բնագրում՝ կարգը), ուստի «Օրենքը ստանձնեցի, սակայն նրանում ծուլացա»-ն և «քրիստոնեական հավատքն ընդունեցի, բայց գործերովս նրան անարժան գտնվեցի»-ն ըստ էության նույն իմաստն են արտահայտում, որ է՝ «Միայն անունով եմ քրիստոնյա և ո՛չ թե գործերով»:
   Այնուհետև խոսվում է գիտակցաբար ու կամովին գործված մեղքերի մասին, որոնց անդրադարձել ենք Ա2-ում, և ապա հետևում են խոստովանողի մեծ զղջումը հավաստող, ինքնախարազանող խոսքեր, որոնք, չափազանցություն լինելով, կարելի է ասել, չեն համապատասխանում ճշմարտությանը, որովհետև սրտանց զղջացողի, անկեղծ խոստովանողի ու ապաշխարողի համար չկա ոչ աններելի ցավ և ոչ էլ անբժշկելի վերք, քանի որ թե՛ ներողը և թե՛ բժշկողն ամենագութ ու ամենակարող Աստված է:
   
   Ժ. Հա՛յր սուրբ, զքեզ ունիմ միջնորդ հաշտութեան և բարեխօս առ Միածին Որդին Աստուծոյ, զի իշխանութեամբդ, որ տուեալ է քեզ, արձակեսցես զիս ի կապից մեղաց իմոց, աղաչեմ զքեզ:
   Ժ. Հա՛յր սուրբ, դու ես իմ՝ Աստծո Միածին Որդու հետ հաշտության միջնորդն ու բարեխոսը, քեզ տրված իշխանությամբ արձակի՛ր իմ մեղքերի կապանքները, աղաչո՛ւմ եմ քեզ:
   
   Այս գրքույկի «Ներածության» մասում՝ «Խոստովանություն» խորագրի ներքո, արդեն խոսվել է քահանաներին Աստծուց տրված այն իշխանության մասին, որով նրանք կարող են մարդկանց մեղքերին թողություն տալ, ինչի շնորհիվ մեղքերի պատճառով Աստծուն դառնացրածներս նորից հաշտվում ենք Նրա հետ: Ինչպես ասում է Եսայի մարգարեն, «Ձեր մեղքերն են պատնեշ դարձել ձեր և Աստծո միջև» (Եսայի 59։2), իսկ անկեղծ խոստովանությունն ու քահանայի միջոցով տրված թողությունը քանդում են այդ պատնեշն ու հաշտեցնում-միավորում մեզ մեր երկնավոր Հոր հետ: