Սկիզբը՝ այստեղ․
Այս իրողությունը ամենահին ժամանակներից հայտնի էր մարդկությանը, ուստիև նրա լավագույն անդամները կրոնական հանճարներն ու փիլիսոփաները, երկնաթռիչ արվեստագետներն ու բանաստեղծները, այլևայլ միջոցներ են առաջարկել և գործադրել հոգու հաղթությունը ապահովելու համար։ Բավական է հին ազգերից հիշել միայն հույների և հռոմեացիների փիլիսոփայությունը, որ ավելի սերտ առնչություն ունի մեր քաղաքակրթության հետ։ Քրիստոնյա լինելով երախտագիտությամբ պիտի հիշենք Սոկրատեսի, Պլատոնի, ստոյիկյան և էպիկուրյան փիլիսոփայությունների հիմնադիրների անունները։ Նրանք էլ մի մի ազնիվ ճառագայթ են եղել հնոցը զորացնելու համար։ Ամենայն մի ձգտում դեպի վսեմն ու կատարյալը հարգելի պիտի լինի քրիստոնյայի համար, «որտեղ Տիրոջ Հոգին է, այնտեղ ազատություն է» (Բ Կորնթ․ 3։17), եթե մի անգամ ըմբռնել ենք մեր կրոնի էությունը, եթե պատկերացրել ենք մեր հոգու առաջ նրա հիմնադրի անարատ և լուսավոր անձնավորությունը, այլևս երկյուղ չունենք համեմատության դնելու մարդկության մեծ բարերարների և հանճարների անձնավորության և վարդապետության հետ։ Ընհակառակը՝ այդ համեմատությում միայն մի բան կարող է պարզել, թե մենք իրավունք ունենք օրհնությամբ հիշել մեր Տիրոջ անունը, որ բոլոր հանճարների, բոլոր բարերարների և մարգարեների մեջ բացառիկ և գերազանց է հանդիսանում։
Պլատոնի հոգևորի հաղթության միջոցը նյութի ոչնչացումն էր ընդունում, հոգին պետք է ազատվի մարմնի կապանքներից, և դրա միջոցը բանականությունն ու փլիսոփայական միտքն են։ Պետք է նախ ազատվել այդ կապանքներից մեր ձգտումների վերջնական նպատակի՝ բարության գաղափարին հասնելու համար։ Անկատարից դեպի կատարյալը բարձրանալու համար պետք է ոչնչացնել զգայականը և նմանվել աստվածությանը, որ ազատ է չար և վատ հատկություններից։ Հոգին պետք է ամփոփվի ինքն իր մեջ՝ մտածող ճանաչողության խաղաղության մեջ, ազատ՝ անցավորից ու անկատարից, և միանա ճշմարիտ և հավիտենական էության հետ։ Իսկ դրա միջոցը, ինչպես հիշվեց, բանականությունն է և փիլիսոփայությունը։ Բայց Պլատոնի բարոյական կատարելության գաղափարը որքանև վսեմ, այնքանև անիրագործելի էր։ Դա մի վերացական գաղափար էր, որ միայն նրա գլխում գոյություն ուներ։ Մարդկության անդամները եթե նույնիսկ Պլատոններից կազմված լինեին, անկարելի կլիներ այդպիսի զուտ վերացական գաղափարների համեմատ իրական կյանք ստեղծել։ Փիլիսոփան ինքն էլ, երևի, չի մտածել թանձրացնել կյանքի մեջ իր բարոյական կատարելության գաղափարը։
Նրա աշակերտ և հին աշխարհի ամենամեծ փիլիսոփա Արիստոտելը, թեպետև բոլորովին տարբեր ճանապարհով, բայց դարձյալ մարդկության երջանկությունը բարոյական կատարելության մեջ է տեսնում։ Բայց այդ կատարելությունը, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ բնական աճի կանոնավոր զարգացումը, բնականի ոգիացումը։ Նա չի ընդունում հոգու և մարմնի այն երկվությունը, որ հատուկ էր իր ուսուցչին։ Մարդը երջանիկ կարող է լինել իրեն հատուկ՝ բնական գործունեությամբ, իսկ մարդու էական հատկությունը բանականությունն է։ Նա կամքի վարժությամբ կամ ավելի ճիշտ ասած, ինքնիշխանության վարժությամբ պիտի կարողանա հետևել բանականության թելադրությանը հակառակ ցանկություններին։ Որպես միջոցներ՝ առաջարկում է գեղարվեստն ու ճանաչողություն կամ գիտությունը․ առաջինը մաքրում է հոգին հույզերից, իսկ երկրորդն առաջնորդում դեպի բարձրագույն և մաքուր բանականությունը։ Այսպիսի տեսական բանականության թելադրությամբ եղած գործունեությունն է, որ մեզ դեպի երջանկություն և կատարելություն է տանում, այսինքն դեպի բարոյական, գործնական կյանք։ Բայց ավելի բարձրագույն երջանկությունը հայեցողական է․ մարդը ճանաչողությամբ և գիտակցությամբ մասնակից է դառնում մաքուր բանականության, որն Աստծո էություն է։ Այս են իսկական և հավիտենական երջանկությունն ու կատարելությունը։
Ինչ որ ասացինք Պլատոնի համար, նույն էլ կրկնել կարող ենք Արիստոտելի համար․ ճանաչողությունը կամ վերացական գիտությունը անշուշտ հոգևոր բարիք են, բայց ոչ միայն շատ քչերին մատչելի, այլև կտրված գործնական կյանքից։ Արիստոտելի կատարելության նպատակը նույնիսկ ավելի տեսական բնույթ ուներ, հանճարեղ փիլիսոփայի մտքի սավառնումն էր այդ բանականության վերացական եթերներում, որ երբ գործնական վարդապետություն դարձավ ստոյիկյանների փիլիսոփայության մեջ, ցույց տվեց իր պակասավոր կողմերը։
Շարունակությունն այստեղ։
Գարեգին վարդապետ Հովսեփյան
*Գարեգին վարդապետ Հովսեփյանի (հետագայում՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո Գարեգին Ա Կաթողիկոս) այս հոդվածը լույս է տեսել Արարատ ամսագրի 1907թ․ Ա համարում։ Հոդվածը այս կայքում տեղադրվել է արդի ուղղագրությամբ, որոշ լեզվական փոփոխություններով։ Գրաբարով մեջբերված սուրբգրային տեղիները փոխարինվել են աշխարհաբարով՝ ըստ Նոր Էջմիածին թարգմանության, ավելացվել են այդ տեղիների համարները։
